STATE SYLLABUS

CLASS – 10

MARATHI MEDIUM

SUBJECT – SOCIAL STUDIES

PART – 2

समाज शास्त्र

प्रकरण-32वे

Enterpreneurship

प्रकरण 32: उद्योजकता

मुख्य मुद्दे :
1. उद्योजकता म्हणजे काय?
❇️ ‘Entreprende’ या फ्रेंच शब्दावरून उद्योजकता शब्दाची निर्मिती झाली,ज्याचा अर्थ “कोणतीतरी क्रिया हाती घेणे”.
❇️ उद्योजक नवनवीन कल्पनांचा वापर करतो आणि संघटन, व्यवस्थापन व नेतृत्वगुणांचा कौशल्यपूर्ण वापर करतो.

2. उद्योजकतेचे महत्त्व व भूमिका

❇️ उद्योजक देशाच्या आर्थिक विकासात महत्त्वाची भूमिका निभावतात.

❇️ ते नवीन संधी शोधून जोखीम घेतात व उत्पादन किंवा सेवा उपलब्ध करून देतात.

❇️ कृषी, सेवा व उद्योग क्षेत्रांतही उद्योजकतेचा मोठा वाटा आहे.

3. उद्योजकांची वैशिष्ट्ये

1. सृजनशीलता

2. संघटन कौशल्य

3. समस्यांचे निराकरण

4. जोखीम घेण्याची तयारी

5. ध्येयपूर्ती आणि वचनबद्धता

6. नावीन्यपूर्ण पद्धतींचा अवलंब

7. उत्तम नेतृत्वगुण

4. उद्योजकांचे कार्य

❇️ नियोजन व उत्पादनाची प्रक्रिया राबवणे.

❇️ उत्पादनाचे घटक एकत्र आणून जोखीम घेणे.

❇️ नवनवीन पद्धती स्वीकारून खर्चाचे नियोजन करणे.

5. उद्योजकांची महत्त्वपूर्ण भूमिका

❇️ बचत ठेवींचे भांडवलात रूपांतर.

❇️ रोजगार निर्मिती.

❇️ आर्थिक विकासात योगदान.

❇️ परकीय व्यापाराला चालना देणे.

❇️ ग्रामीण व मागास भागांचा विकास.

6. स्वयंरोजगाराच्या संधी आणि योजना
❇️ चहाचे स्टॉल, सायबर कॅफे, किराणा मालाची दुकाने यांसारख्या व्यवसायांतून स्वतःचा रोजगार सुरू करता येतो.
❇️ केंद्र व राज्य सरकार विविध आर्थिक सहाय्य व योजना पुरवतात (जसे की NABARD, SIDBI, LIC).

7. उद्योगविकासासाठी महत्त्वाच्या संस्था

❇️ DICs (जिल्हा औद्योगिक केंद्रे): लघुउद्योगांना प्रोत्साहन व आर्थिक सहाय्य पुरवतात.

❇️ KVIC (खादी व ग्रामोद्योग मंडळ): ग्रामीण भागातील उद्योगांना मदत करतात.

❇️ SIDO (लघुउद्योग विकास संस्था): छोटे व मध्यम उद्योग स्थापन करण्यात सहाय्य.

स्वाध्याय

1. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.

1. ‘उद्योजक’ हा शब्द फ्रेंच भाषेतील एन्टरप्रेन्डे या शब्दावरून घेण्यात आला.
2. उद्योजकांनी उद्योग स्थापण्याकरिता हाती घेतलेल्या प्रक्रियेला उद्योजकता म्हणतात.
3. अपोलो हॉस्पीटल सुरू करणारी व्यक्ती डॉ. प्रताप रेड्डी ही होय.
4. विप्रोचे अध्यक्ष अझीम प्रेमजी हे होत.

2. खालील प्रश्नांची उत्तरे द्या
1. ‘उद्योजक’ म्हणजे काय?
उत्तर: आपल्या व्यवसायासाठी बाजारपेठेतील गरजा ओळखून त्यानुसार उत्पादन किंवा सेवा निर्माण करणारा व संधीचा फायदा घेणारा व्यक्ती म्हणजे उद्योजक.

2. उद्योजकता ही एक सृजनशील प्रक्रिया आहे. कशी?
उत्तर: उद्योजकता म्हणजे काहीतरी नवीन निर्माण करण्याची कला होय. ही एक मानसिकता आहे ज्यात संधी शोधणे, जोखीम घेणे आणि लाभ मिळविणे या प्रक्रियांवर भर दिला जातो. उद्योजकता म्हणजे बदल घडवून आणण्यासाठी केलेली उद्देशपूर्ण आणि संघटित कृती. यामध्ये उद्योजकाच्या विचारसरणी आणि क्रियाशीलतेचा मोठा वाटा असतो.

3. उद्योजकांची वैशिष्ट्ये कोणती?
उत्तर: उद्योजकांची काही प्रमुख वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे आहेत:

1. सृजनशीलता
2. संघटन कौशल्य
3. समस्यांचे निराकरण
4. जोखीम घेण्याची तयारी
5. ध्येयपूर्ती आणि वचनबद्धता
6. नावीन्यपूर्ण पद्धतींचा अवलंब
7. उत्तम नेतृत्वगुण
8. ध्येयपूर्तीसाठी प्रोत्साहन
9. उद्दिष्ट साध्य करण्याची क्षमता

10. निर्णय घेण्याची क्षमता

4. उद्योजकांचे महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर: उद्योजक आर्थिक बाजारपेठेचा केंद्रबिंदू असतात. ते अर्थव्यवस्थेच्या प्रगतीसाठी इंजिनसारखे काम करतात आणि त्यात गती निर्माण करतात. देशाच्या आर्थिक विकासासाठी जागतिक स्तरावर विविध प्रक्रिया राबवल्या जातात, म्हणूनच उद्योजकांना प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे. समाजाच्या प्रगतीत उद्योजकीय उपक्रम महत्त्वाची भूमिका बजावतात. उद्योजक हे देशाच्या यशाचे आणि विकासाचे शिल्पकार असतात. ज्या देशात उद्योजकांची संख्या अधिक असते, तो देश जगातील प्रगत देशांच्या यादीत असतो.
उद्योजक निष्क्रिय बचत आणि साधन संपत्तीचा वापर करून भांडवल निर्माण करतात,ज्यामुळे औद्योगिक व आर्थिक विकासाला चालना मिळते. त्यांच्या सृजनशीलतेमुळे नवी उत्पादने आणि सेवांना गती मिळते.उद्योजक स्वतःच्या उद्योगाच्या नफ्याची जोखीम घेतो आणि जास्त फायदा देणाऱ्या संधींचा शोध घेतो.यामुळे केवळ आर्थिक गरजा पूर्ण होत नाहीत, तर रोजगाराच्या संधी देखील उपलब्ध होतात.

सराव प्रश्न व उत्तरे
1. उद्योजकता म्हणजे काय?
स्वतःचा व्यवसाय उभारण्याची आणि चालवण्याची प्रक्रिया.

2. ‘Entreprende’ हा शब्द कोणत्या भाषेतून घेतला आहे?
फ्रेंच भाषेतून.

3. उद्योजकाचे प्रमुख गुण कोणते आहेत?

सृजनशीलता, नेतृत्वगुण, वचनबद्धता.

4. उद्योजक कोणत्या क्षेत्रात काम करतात?
उद्योग, कृषी आणि सेवा क्षेत्रात.

5. उद्योजकाचा मुख्य उद्देश कोणता असतो?
नफ्याची जोखीम घेऊन संधींचा फायदा करणे.

6. उद्योजकतेचा महत्त्वाचा घटक कोणता आहे?
संघटन कौशल्य.

7. उद्योजकतेचे आर्थिक बाजारपेठेत महत्त्व काय आहे?
आर्थिक विकास साधणे आणि रोजगार निर्मिती.

8. KVIC चे पूर्ण रूप काय आहे?
खादी व ग्रामोद्योग मंडळ.

9. DIC म्हणजे काय?
जिल्हा औद्योगिक केंद्रे.

10. NABARD बँक कोणत्या क्षेत्रात काम करते?
कृषी व ग्रामीण विकासात.

11. SIDBI कोणता प्रकारचा व्यवसाय सहाय्य करते?
लघुउद्योग.

12. उद्योजक कोणत्या प्रकारच्या संधी शोधतात?
नवकल्पना आणि बाजारपेठेतील गरजा.

13. उद्योजकांचा समाजावर कोणता प्रभाव असतो?
रोजगार आणि संपत्तीचे विकेंद्रीकरण करणे.

14. परकीय व्यापाराला कोण चालना देतो?
उद्योजक.

15. उद्योजक कोणत्या प्रकारची धोके घेतात?
आर्थिक आणि उत्पादनाशी संबंधित धोके.