इयत्ता – नववी
विषय – मराठी
गद्य विभाग
13.जग बदल घालून घाव
कवी परिचय:
अण्णा भाऊ साठे यांचा जन्म 1 ऑगस्ट 1920 रोजी सांगली जिल्ह्यातील वाटेगाव येथे झाला. ते मराठी साहित्यातील एक अग्रगण्य कादंबरीकार, कथाकार, लोकशाहीर आणि तमाशा व लोकनाट्य चळवळीतील महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी समाजातील अन्याय, शोषण, विषमता यांविरुद्ध आपल्या लेखनातून आणि शाहिरीतून आवाज उठवला. त्यांच्या अनेक कादंबऱ्यांवर चित्रपटही तयार करण्यात आले. 18 जुलै 1969 रोजी त्यांचे निधन झाले.
कवितेची मध्यवर्ती कल्पना:
“जग बदल घालूनी घाव” या कवितेत अण्णा भाऊ साठे यांनी समाजातील अन्याय, शोषण आणि जातीय विषमतेविरुद्ध बंड करण्याचा संदेश दिला आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी दिलेल्या प्रेरणेतून दलित समाजाने एकजूट होऊन पुढे जाण्याचे आणि नव्या महाराष्ट्राच्या निर्मितीसाठी प्रयत्न करण्याचे आवाहन या कवितेत केले आहे.
प्रश्नोत्तर:
प्र. 1: एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
- जग बदल घालूनी घाव असे कोण सांगून गेले?
उत्तर → जग बदल घालूनी घाव असे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर सांगून गेले.
2. गुलामगिरीच्या चिखलात काय रुतून बसले आहे?
उत्तर → गुलामगिरीच्या चिखलात ऐरावत (महाकाय हत्ती) रुतून बसला आहे.
3. अखंड कोणी पिळले असे कवी म्हणतो?
उत्तर → धनवंतांनी दलितांना अखंड पिळले असे कवी म्हणतो.
4. मगराने काय गिळले होते?
उत्तर → मगराने माणिक गिळले होते.
5. दलितांवर कशा प्रकारचे जिणे लादले होते?
उत्तर → अपमानास्पद आणि शोषणमूलक जिणे लादले होते.
6. एकजुटीने कशावर आरूढ होऊ असे कवी म्हणतो?
उत्तर → एकजुटीच्या रथावर आरूढ होऊ असे कवी म्हणतो.
प्र. 2: रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा.
- जग बदल घालूनी घाव । सांगून गेले मला भीमराव ।।
- अंग झाडूनी निघ बाहेरी। घे बिनीवरती धाव।।
- धनवंतांनी अखंड पिळले । धर्माधांनी तसेच छळले ।
- जिणे लादुनी वर अवमानित । निर्मून हा भेदभाव ।।
- एकजुटीच्या या रथावरती । आरूढ होऊन चार बा पुढती ।।
- नव महाराष्ट्रा निर्मून जगती । करी प्रकट निज नाव ।।
प्र. 3: तीन ते चार वाक्यांत उत्तरे लिहा.
- दलितांना कोणी कोणी त्रास दिला?
उत्तर → दलितांना धनवान लोकांनी आर्थिक शोषण करून त्रास दिला. धर्माध लोकांनी त्यांना छळले आणि त्यांचे स्वातंत्र्य हिरावून घेतले. समाजातील उच्चवर्गीय लोकांनी त्यांना शिक्षण, नोकरी आणि चांगल्या संधींपासून वंचित ठेवले. - दलितांनी पुढे जाण्यासाठी काय करावे?
उत्तर → दलितांनी शिक्षण घ्यावे आणि संघटित होऊन अन्यायाविरुद्ध लढा द्यावा. सामाजिक व आर्थिक क्षेत्रात प्रगती साधण्यासाठी स्वतःच्या हक्कांसाठी प्रयत्न करावा. - डॉ. भीमराव आंबेडकर दलितांना कोणता सल्ला देतात?
उत्तर → डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर दलितांना शिक्षण, संघटन आणि संघर्षाचा मार्ग सांगतात. त्यांनी स्वतःच्या हक्कांसाठी प्रयत्न करावा आणि अन्यायाविरुद्ध संघर्ष करावा असे ते सांगतात.
प्र. 4: पाच ते सहा वाक्यांत उत्तरे लिहा.
- दलितांचे जगणे कशा प्रकारचे होते?
→ दलितांचे जगणे अत्यंत हलाखीचे, अपमानास्पद आणि शोषणयुक्त होते. त्यांना शिक्षण, सामाजिक हक्क, आर्थिक स्वातंत्र्य आणि मानवी सन्मान नाकारला गेला. समाजाने त्यांच्यावर अनेक निर्बंध लादले होते आणि त्यांना कायम दुय्यम वागणूक दिली जात होती. - परंपरेच्या पकडीतून बाहेर पडण्यासाठी डॉ. भीमराव आंबेडकर दलितांना काय सांगतात?
→ डॉ. आंबेडकर दलितांना शिक्षणाचा अवलंब करावा, स्वतःच्या हक्कांची जाणीव ठेवावी आणि परंपरागत गुलामगिरीतून बाहेर पडण्याचा प्रयत्न करावा असे सांगतात. त्यांना आत्मसन्मान जपण्याचा आणि अन्यायाविरुद्ध संघर्ष करण्याचा सल्ला देतात. - कलंकित जिणे टाकून दलितांनी काय करावे असे कवी म्हणतो?
→ दलितांनी आपले अपमानास्पद जीवन सोडून नव्या संघर्षशील जीवनाची सुरुवात करावी. त्यांनी शिक्षण, स्वाभिमान आणि एकजुटीच्या जोरावर नव्या महाराष्ट्राच्या निर्मितीमध्ये योगदान द्यावे.
प्र. 5: संदर्भासह स्पष्टीकरण करा.
1.“धनवंतांनी अखंड पिळले । धर्माधांनी तसेच छळले।
मगराने जणू माणिक गिळले । चोर जाहले मान।।”
संदर्भ – वरील कवितेच्या ओळी अण्णा भाऊ साठे यांच्या “जग बदल घालूनी घाव” या कवितेतील आहेत.
स्पष्टीकरण → या ओळींमध्ये कवी अण्णा भाऊ साठे यांनी दलितांच्या शोषणाचे वर्णन केले आहे. श्रीमंत लोकांनी त्यांना आर्थिक दृष्ट्या लुबाडले, तर धर्माध लोकांनी त्यांच्यावर अनेक सामाजिक बंधने लादली. हा अन्याय मगराने माणिक गिळल्यासारखा होता, जिथे गरीब आणि दलित समाजाच्या उन्नतीचे मार्गच बंद करण्यात आले होते.
2. “एकजुटीच्या या रथावरती । आरूढ होऊन चार बा पुढती।।
नव महाराष्ट्रा निर्मून जगती । करी प्रकट निज नाव।।”
संदर्भ – वरील कवितेच्या ओळी अण्णा भाऊ साठे यांच्या “जग बदल घालूनी घाव” या कवितेतील आहेत.
स्पष्टीकरण →→या ओळींतून कवी दलितांना एकजूट होऊन अन्यायाविरुद्ध लढा देण्याचे आवाहन करतात. संघटितपणे पुढे गेल्यास नव्या महाराष्ट्राची निर्मिती शक्य होईल. त्यांचा उद्देश समाजात समानता आणण्याचा आहे.
प्र. 6: कवितेचा सारांश लिहा.
“जग बदल घालूनी घाव” ही कविता सामाजिक परिवर्तनाचे महत्त्व पटवून देणारी आहे. कवी अण्णा भाऊ साठे यांनी या कवितेत दलित समाजाच्या शोषणाचे वर्णन केले आहे. समाजातील धनवान आणि धर्माध लोकांनी त्यांना आर्थिक आणि सामाजिक दृष्ट्या गुलाम बनवले. मात्र, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी दिलेल्या प्रेरणेतून दलित समाजाने शिक्षण, एकजूट आणि संघर्ष याच्या जोरावर आपले स्थान निर्माण करावे. त्यासाठी संघटित होऊन नव्या महाराष्ट्राच्या निर्मितीसाठी प्रयत्न करावेत, असे कवी या कवितेतून सांगतात.
भाषाभ्यास:
(अ) विरुद्धार्थी शब्द:
- गुलामगिरी → स्वातंत्र्य
- भेदभाव → समानता
- प्रकट → गुप्त
- खंड → अखंड
- कलंकित → पवित्र