STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – SOCIAL STUDIES
PART – 2
समाज शास्त्र
प्रकरण-30वे
Rural DEVELPEMENT
प्रकरण 30: ग्रामीण विकास
ग्रामीण विकासामुळे देशाचा सर्वांगीण विकास साधता येतो. पंचायत राज संस्था आणि विकेंद्रीकरण हे विकासाचे महत्त्वाचे घटक आहेत. महिलांचा आर्थिक सहभाग आणि कुटीर उद्योगांचे प्रोत्साहन ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकट करतात. महात्मा गांधीजींच्या ग्राम स्वराज्य संकल्पनेप्रमाणे, स्वयंपूर्ण गावांमुळे शाश्वत विकास घडवता येतो.
1. ग्रामीण विकासाचा अर्थ आणि महत्त्व:
❇️कृषी, गृहनिर्माण, शिक्षण, आरोग्य, स्वच्छता, आणि रोजगार निर्मिती यांचा समावेश.
❇️स्थानिक संसाधनांचा वापर करून ग्रामीण लोकांचे जीवनमान उंचावणे.
❇️शहरांकडे होणारे स्थलांतर थांबविणे व ग्रामीण अर्थव्यवस्था मजबूत करणे.
2. विकेंद्रीकरण आणि पंचायत राज:
❇️विकास प्रक्रियेची जबाबदारी स्थानिक पातळीवर सोपवणे.
❇️73 व्या घटनादुरुस्तीने त्रिस्तरीय पंचायत राज व्यवस्था (ग्रामपंचायत, तालुका पंचायत, जिल्हा पंचायत) निर्माण झाली.
❇️रस्ते, पिण्याचे पाणी, आरोग्यसेवा आणि शिक्षणाच्या सोयींसाठी पंचायत राज संस्था महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
3. महिला सबलीकरण आणि विकास:
❇️महिलांचा सहभाग शेती, उद्योग, शिक्षण आणि राजकारणात वाढवणे.
❇️पंचायत राज संस्थांमध्ये महिलांना 50% आरक्षण मिळाल्याने त्यांची राजकीय भूमिका बळकट झाली आहे.
❇️स्व-सहाय्यता गटांद्वारे महिलांना आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनवले जात आहे.
4. महात्मा गांधी रोजगार हमी योजना आणि स्व-रोजगार योजना:
❇️रोजगार निर्मिती आणि गरिबी निर्मूलनासाठी विविध सरकारी योजना प्रभावीपणे राबवल्या जातात.
5. PURA प्रकल्प:
❇️डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्या संकल्पनेतून ग्रामीण भागात नागरी सुविधा पुरविण्याचा प्रकल्प.
❇️भौतिक, ज्ञान, इलेक्ट्रॉनिक आणि आर्थिक दुवे तयार करणे.
स्वाध्याय
I. योग्य शब्दासह रिक्त जागा भरा:
1. भारताचा खरा विकास खेड्यांचा विकास आहे असे महात्मा गांधी यांनी म्हटले आहे.
2. राज्यघटनेच्या 73 व्या दुरुस्तीनुसार त्रिस्तरीय स्तरातील पंचायत संस्था अस्तित्वात आल्या.
3. पंचायत संस्था लोकशाही तत्त्वाप्रमाणे कार्य करतात.
4. स्व-सहाय्यता गट (Self-Help Groups) गरीब ग्रामीण महिलांना एकत्र आणण्यासाठी आणि त्यांना आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी करण्यासाठी अस्तित्वात आले आहेत.
2. खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा:
5. ग्रामीण विकासाचा अर्थ सांगा.
उत्तर: ग्रामीण विकास म्हणजे ग्रामीण भागाच्या आर्थिक व सामाजिक प्रगतीसाठी आखलेली कृती योजना होय, ज्याद्वारे लोकांचे जीवनमान सुधारते.
6. सत्तेचे विकेंद्रीकरण म्हणजे काय?
उत्तर: प्रशासनाचे अधिकार आणि विकासाची जबाबदारी स्थानिक लोकांवर सोपविणे म्हणजे विकेंद्रीकरण होय.
7. पंचायत राज संस्थाच्या तीन स्तरांची नावे लिहा.
उत्तर: पंचायत संस्थेचे तीन टप्पे म्हणजे 1. ग्रामपंचायत, 2. तालुकापंचायत, आणि 3. जिल्हा पंचायत.
8. कोणत्याही दोन गृहनिर्माण कार्यक्रमांचा उल्लेख करा.
उत्तर: प्रधानमंत्री आवास योजना आणि इंदिरा आवास योजना.
9. महिलांचे कोणते काम श्रम मानले जात नाही?
उत्तर: महिलांची घरातील कामे श्रम मानली जात नाहीत.
2. खालील प्रश्नांची उत्तरे 5 ते 6 वाक्यात लिहा:
10. भारताच्या ग्रामीण भागातील आर्थिक परिस्थिती:
उत्तर:
1. स्वातंत्र्यानंतर ग्रामीण व्यवसाय आधुनिक उद्योगांशी स्पर्धा करू शकले नाहीत आणि लोप पावले.
2. शेतीवर अवलंबून असलेल्या लोकांना नियमित रोजगार मिळत नाही, त्यामुळे स्थलांतर वाढत आहे.
3. ग्रामीण भागातील 33% जनता दारिद्र्यरेषेखाली आहे.
4. लघुउद्योग व कुटिरोद्योग कमी होत आहेत, ज्यामुळे रोजगार संधी कमी होत आहेत.
5. 60% जनता शेतीशी संबंधित असूनही त्यांचे राष्ट्रीय उत्पन्नातील योगदान कमी आहे.
6. यामुळे खेडी आणि शहरे यांच्यातील आर्थिक अंतर वाढत आहे.
11. ग्रामीण विकासाचे महत्व थोडक्यात लिहा ?
उत्तर:
1. ग्रामीण विकास केवळ शेतीपूरक व्यवसायांपुरता मर्यादित नसून देशाच्या एकूण विकासाला चालना देतो.
2. शेती उत्पादन वाढल्याने उद्योगधंद्यांसाठी कच्चा माल मिळतो आणि रोजगाराच्या संधी निर्माण होतात.
3. उत्तम शिक्षणामुळे कौशल्ये वाढतात, आणि उत्तम आरोग्यामुळे कामाची उत्पादकता वाढते.
4. लघुउद्योगांच्या विकासामुळे स्थलांतर थांबते आणि दारिद्र्य कमी होते.
5. ग्रामीण विकासामुळे समाजाचा आर्थिक स्तर सुधारतो आणि राष्ट्रीय प्रगतीस हातभार लागतो.
12. विकेंद्रीकरणाच्या प्रकाशात गांधीजींची ग्राम स्वराज्य संकल्पना स्पष्ट करा.
उत्तर:
1. ग्रामस्वराज्य म्हणजे प्रशासनाचे अधिकार आणि विकासाची जबाबदारी स्थानिक लोकांवर सोपविणे.
2. यामुळे लोक निर्णयप्रक्रियेत सहभागी होतात आणि त्यांना स्वयंपूर्णता मिळते.
3. विकेंद्रीकरणामुळे शोषण थांबते आणि लोकांचा सन्मान वाढतो.
4. मानवी मूल्ये जसे सहानुभूती व सहकार वृद्धिंगत होतात.
5. गांधीजींना वाटायचे की असे गावच खरे स्वराज्य होईल, जिथे सर्व नागरिक स्वावलंबी असतील.
13. ग्रामीण विकासामध्ये पंचायत राज संस्थांची भूमीका काय आहे?
उत्तर:
1. पंचायत राज संस्थांनी लोकांना विकासप्रक्रियेत सहभागी करून घेतले आहे.
2. रस्ते, पाणीपुरवठा, शाळा, दवाखाने यांसारख्या सुविधा पुरवण्यात या संस्थांची महत्त्वाची भूमिका आहे.
3. शिक्षण, आरोग्य, आणि स्वच्छतेसाठी विविध उपक्रम राबवले जातात.
4. महिला स्वसहाय्य गटांना प्रोत्साहन दिले जाते, ज्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्था बळकट होते.
5. दारिद्र्य निर्मूलन आणि रोजगार निर्मितीच्या योजनाही पंचायत राजद्वारे राबवल्या जातात.
6. ग्रामोद्योग आणि लघुउद्योग वाढवून गरिबी आणि बेरोजगारी कमी केली जाते.
7. ज्येष्ठ नागरिक, विधवा, अपंग यांसाठी शासकीय योजनांचा लाभ देण्यात पंचायत राज मदत करते.
8. यात्रा आणि सणांच्या निमित्ताने सामाजिक व सांस्कृतिक कार्यक्रमांना प्रोत्साहन दिले जाते.
9. गावांतील तलाव, पाटबंधारे यांसारखे प्रकल्प राबवून पाण्याचा योग्य वापर केला जातो.
10. एकूणच, पंचायत राज संस्था सर्वांगीण ग्रामीण विकासासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावते.
सराव प्रश्न व उत्तरे
1. ग्रामीण विकासाचा मुख्य उद्देश काय आहे?
ग्रामीण लोकांचे जीवनमान सुधारणे.
2. ग्रामीण विकासात कोणते क्षेत्र महत्त्वाचे आहे?
कृषी क्षेत्र.
3. पंचायत राज व्यवस्थेचे किती स्तर आहेत?
तीन स्तर: ग्रामपंचायत, तालुका पंचायत, जिल्हा पंचायत.
4. महात्मा गांधी यांनी ग्रामीण विकासाला काय म्हटले?
ग्रामस्वराज्य.
5. 2011 च्या जनगणनेनुसार किती टक्के लोक ग्रामीण भागात राहतात?
68.84%.
6. PURA प्रकल्पाचा उद्देश काय आहे?
ग्रामीण भागात नागरी सुविधा पुरवणे.
7. महिला स्व-सहाय्यता गटांचा उद्देश काय आहे?
महिलांना आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनवणे.
8. 73 व्या घटनादुरुस्तीत काय स्थापन केले गेले?
पंचायत राज व्यवस्था.
9. MGNREGP चा मुख्य उद्देश काय आहे?
रोजगार निर्मिती आणि गरिबी निर्मूलन.
10. पंचायत राज व्यवस्थेत महिलांना किती टक्के आरक्षण आहे?
50%.
11. ग्रामीण भागातील लोकांचे मुख्य उदरनिर्वाहाचे साधन कोणते आहे?
शेती.
12. विकेंद्रीकरणामुळे कोणता फायदा होतो?
स्थानिक पातळीवर विकासाची जबाबदारी वाढते.
13. उदारीकरणामुळे कोणत्या क्षेत्रात झपाट्याने वाढ झाली?
उद्योग आणि सेवा क्षेत्र.
14. ग्रामीण लोकांचे स्थलांतर का होते?
रोजगाराच्या संधी शहरात उपलब्ध असल्यामुळे.
15. महिलांचा शेतीत कसा सहभाग आहे?
महिला शेतीकामगार म्हणून काम करतात.
16. महिला कोणत्या प्रकल्पांद्वारे आर्थिकदृष्ट्या सक्षम होतात?
स्व-सहाय्यता गटांद्वारे.
17. शहरी आणि ग्रामीण भागातील दरी कशी कमी करता येईल?
ग्रामीण भागात मूलभूत सुविधा पुरवून.
18. पंचायत राज संस्था कोणत्या तत्त्वावर चालतात?
लोकशाही तत्त्वावर.
19. ग्रामविकासासाठी कोणत्या योजना राबवल्या जातात?
इंदिरा आवास योजना, आश्रय योजना.
20. PURA प्रकल्पात किती गावांना जोडले जाते?
15-25 गावांना.
