इयत्ता – आठवी
विषय – समाज विज्ञान
विभाग – भुगोल
सुधारित २०२२ पाठ्यपुस्तकानुसार
प्रकरण -21 पृथ्वी – आमचा सजीवांचा ग्रह
I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.
II. खालील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे द्या.
7. उत्तर गोलार्धाला भूगोलार्ध व दक्षिण गोलार्धाला जलगोलार्ध असे का म्हणतात?
उत्तर – उत्तर गोलार्धाला भूगोलार्ध म्हणतात.कारण त्यात पाण्याच्या तुलनेत जमिनीचे प्रमाण मोठे आहे.दक्षिण गोलार्धाला जल गोलार्ध म्हणतात कारण त्यात जमिनीच्या तुलनेत पाण्याचे प्रमाण जास्त आहे.
8. अक्षांश आणि रेखांश म्हणजे काय ?
उत्तर – अक्षांश -विषुववृत्ताला समांतर काढलेल्या काल्पनिक आडव्या रेषांना अक्षांश असे म्हणतात. या रेषा पूर्वेकडून पश्चिम दिशेला जातात.
रेखांश – विषुववृत्ताला काटकोनात छेदणाऱ्या आणि उत्तर ध्रुव व दक्षिण ध्रुवांना जोडणाऱ्या काल्पनिक रेषांना रेखांश म्हणतात.या रेषा उत्तर दक्षिण दिशेला जातात.
9. प्रमाणवेळ आणि स्थानिक वेळ यातील फरक लिहा.
उत्तर – स्थानिक वेळ विशिष्ट ठिकाणाच्या रेखांशावर आधारित वेळ दर्शवते तर प्रमाणित वेळ ही विशिष्ट रेखावृत्तावर आधारित संपूर्ण देशात एकसमान वेळ असते.स्थानिक वेळ वेगवेगळ्या ठिकाणी बदलते,परंतु प्रमाणित वेळ एकसमान वेळेचे अनुसरण करून गोंधळ टाळण्यास मदत होते.
10. आंतरराष्ट्रीय वार रेषा म्हणजे काय ?
उत्तर – आंतरराष्ट्रीय वार रेषा ही 180° रेखावृत्तातून जाणारी एक काल्पनिक रेषा आहे. ही रेषा जगभर फिरणाऱ्या प्रवाशांसाठी सुसंगत तारखा आणि दिवस राखण्यात मदत करते.
III. खालील संज्ञांचे अर्थ लिहा.
11. अद्वितीय ग्रह
पृथ्वीला एक अद्वितीय ग्रह म्हटले जाते.कारण या एकमेव ग्रहावर सजीवांना जगण्यासाठी आवश्यक सूर्यापासूनचे योग्य अंतर,वातावरण,जलचक्र आणि इतर जीवन-सहायक परिस्थिती आढळून येते.
12. पृथ्वीचा आकार
पृथ्वीचा आकार पृथ्वीचा व्यास,परिघ आणि एकूण वस्तुमान यासह पृथ्वीच्या भौतिक परिमाणांची माहिती देतो.
13. गोलाकार
पृथ्वीच्या आकाराला गोलाकार असे म्हणतात कारण ती ध्रुवाजवळ थोडीशी सपाट असून विषुववृत्तावर थोडीशी फुगीर आहे.
14. खंड
पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील एक मोठा व सलग भूभाग आहे.
आशिया,आफ्रिका,उत्तर अमेरिका,दक्षिण अमेरिका, अंटार्क्टिका,युरोप आणि ऑस्ट्रेलिया हे पृथ्वीवरील खंड आहेत.
15. मूळ रेखावृत्त
इंग्लंडमधील ग्रीनिच शहराजवळून जाणाऱ्या रेखावृत्तास ‘मूळ रेखावृत्त’ किंवा ‘ग्रीनिच प्रमाण वेळ’ (GMT) म्हणतात. हे 0° रेखांश मानतात.
16. भारतीय प्रमाणवेळ
भारतात 82 1/2° पूर्व रेखांशावर आधारित प्रमाणित वेळ, जी ग्रीनीच प्रमाण वेळे (GMT) पेक्षा 5 तास 30 मिनिटे पुढे आहे.
IV. लक्षात ठेवण्याचे काही मुद्दे
17. सजीव ग्रह
पृथ्वीचे वर्णन करण्यासाठी वापरली जाणारी एक संज्ञा कारण येथे वनस्पती, प्राणी आणि मानवांसह विविध प्रकारच्या जीवसृष्टीला आवश्यक तापमान,वायू,वातावरण,जलचक्र इत्यादी अनुकूल गोष्टी येथे उपलब्ध आहेत.
18. विषुववृत्त
पृथ्वीला उत्तर गोलार्ध आणि दक्षिण गोलार्ध मध्ये विभाजित करणारी काल्पनिक रेषा.हे 0° अक्षांशावर आधारित आहे आणि अक्षांशाची सर्वात लांब रेषा आहे.
19. आर्क्टिक वृत्त :
पृथ्वीगोलावरील 66 1/2°° उत्तर अक्षांशवरील काल्पनिक रेषेला आर्क्टिक वृत्त म्हणतात.हे उत्तर ध्रुवाजवळील वृत्त असून या वृत्ताच्या उत्तरेस जवळजवळ पूर्ण वर्षभर सूर्यकिरण तिरपे पडतात.
20. अंटार्टिक वृत्त
पृथ्वीगोलावरील 66 1/2° दक्षिण अक्षांशावरील काल्पनिक रेषेला आर्क्टिक वृत्त म्हणतात.
21. विभागीय वेळ
22. आंतराष्ट्रीय वार रेषा -: