इयत्ता – आठवी
विषय – समाज विज्ञान
माध्यम – मराठी
भाग – 2
स्वाध्याय
Chapter 28 – Basic concepts of economics
प्रकरण 28
अर्थशास्त्राच्या मूलभूत संकल्पना
महत्त्वाचे मुद्दे:
- मागणी:
- मागणी म्हणजे वस्तू आणि सेवा खरेदी करण्याची इच्छाशक्ती, आवड आणि आर्थिक क्षमता.
- वस्तूच्या किमती वाढल्या की मागणी कमी होते आणि किमती कमी झाल्या की मागणी वाढते.
- मागणी वाढली की उत्पादन, रोजगार, उत्पन्न आणि पुरवठा वाढतो; यामुळे देशाची प्रगती होते.
- पुरवठा:
- दिलेल्या किमतीला बाजारात सहज उपलब्ध असलेल्या वस्तू आणि सेवांचे प्रमाण.
- किंमत वाढली की पुरवठा वाढतो आणि किंमत कमी झाली की पुरवठा कमी होतो.
- मागणी आणि पुरवठा हे एकमेकांवर अवलंबून असतात.
- उत्पादन:
- वस्तू व सेवा निर्माण करणे म्हणजे उत्पादन.
- उत्पादनासाठी जमीन, मजूर, भांडवल आणि उद्योग हे चार घटक महत्त्वाचे असतात.
- उत्पादनाच्या वाढीमुळे संपत्ती निर्मिती आणि आर्थिक प्रगती होते.
- वितरण:
- उत्पादन केलेल्या वस्तू आणि सेवांचे योग्यरित्या लोकांपर्यंत पोहोचवणे.
- वितरणाच्या प्रक्रियेत भाडे, मजुरी, व्याज आणि नफा यांचे वाटप होते.
- मागणी आणि पुरवठ्यात संतुलन राखणे आवश्यक.
- उपभोग:
- गरजा पूर्ण करण्यासाठी वस्तू आणि सेवांचा वापर.
- उत्पादन आणि उपभोग यांचे परस्पर संबंध आहेत; उपभोग वाढला की उत्पादन आणि रोजगार वाढतात.
- उपयुक्तता:
- मानवाच्या इच्छा पूर्ण करण्याची क्षमता म्हणजे उपयुक्तता.
- ती व्यक्तिनुसार बदलते आणि मोजता येत नाही.
- उपयुक्ततेच्या चार प्रकार आहेत – मूलभूत, आकाररूप, वेळेची आणि स्थान उपयुक्तता.
- किंमत:
- वस्तू आणि सेवांच्या बदल्यात द्यावी लागणारी रक्कम.
- किंमत ठरवण्यात मागणी आणि पुरवठ्याची भूमिका महत्त्वाची असते.
- नफा:
- उत्पादनातून झालेल्या उत्पन्नातून खर्च वजा केल्यावर उरणारी रक्कम.
- नफा वाढला की आर्थिक क्रिया वाढतात आणि देशाची प्रगती होते.
- सहकार:
- लोकांच्या आर्थिक हितासाठी समानतेवर आधारित व्यवस्था.
- सहकार पद्धतीत नफा शेअरधारकांना दिला जातो आणि शोषणास संधी नाही.
- राष्ट्रीय उत्पन्न:
- एका वर्षात देशात उत्पादित झालेल्या सर्व वस्तू आणि सेवांचे एकूण मूल्य.
- राष्ट्रीय उत्पन्न वाढले की जीवनमान सुधारते आणि देशाची आर्थिक स्थिती मजबूत होते.
- दरडोई उत्पन्न:
- राष्ट्रीय उत्पन्नाला लोकसंख्येने भागल्यास दरडोई उत्पन्न मिळते.
- उच्च दरडोई उत्पन्न म्हणजे जीवनमान सुधारले आहे.
- श्रम:
- शारीरिक किंवा मानसिक कष्ट म्हणजे श्रम.
- सर्व प्रकारच्या श्रमांना समान सन्मान मिळायला हवा.
- रोजगाराच्या संधी शारीरिक श्रमात जास्त उपलब्ध असतात.
रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा:
- मागणी असताना उत्पादन कमी होते किंमत वाढते.
- गरजा पूर्ण करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या वस्तू व सेवा उपभोग.
- राष्ट्रीय उत्पन्नाला देशाच्या एकूण लोकसंख्येने भागले तर आपल्याला दरडोई उत्पन्न मिळते.
- माल वाहून नेणे आणि माल उतरवणे यात सहभागी कामगाराना शारीरिक श्रमिक म्हणतात.
- शाळेत मुलांना शिकवणारे शिक्षक हे या श्रमाचे उदाहरण आहे मानसिक श्रम.
प्रश्नोत्तर:
1. अर्थशास्त्रात मागणी म्हणजे काय?
उत्तर: मागणी म्हणजे विशिष्ट किंमतीला विशिष्ट कालावधीत खरेदी करण्याची इच्छा, ती पूर्ण करण्याची आवड आणि आर्थिक क्षमता.
2. उत्पादन क्षेत्रात मागणीचा प्रभाव काय आहे?
उत्तर:
- मागणी वाढली की उत्पादन, रोजगार, उत्पन्न आणि पुरवठा वाढतो.
- मागणी कमी झाली की उत्पादन, उत्पन्न आणि पुरवठा कमी होतो, परिणामी बेरोजगारी वाढते.
3. वितरण म्हणजे काय?
उत्तर: वितरण म्हणजे उत्पादित वस्तू आणि सेवांचे योग्य ठिकाणी योग्य लोकांपर्यंत पोहोचवणे.
4. वितरण प्रभावीपणे कसे केले जाऊ शकते?
उत्तर:
- मागणी आणि पुरवठ्यात संतुलन ठेवून.
- उत्पादनाच्या घटकांना योग्यप्रकारे वाटप करून.
- रसद, वाहतूक आणि व्यापाराच्या माध्यमातून.
5. राष्ट्रीय उत्पन्न आणि दरडोई उत्पन्न यातील फरक सांगा.
उत्तर:
- राष्ट्रीय उत्पन्न: देशात एका वर्षात उत्पादन झालेल्या सर्व वस्तू आणि सेवांचे एकूण मूल्य.
- दरडोई उत्पन्न: राष्ट्रीय उत्पन्नाला देशाच्या एकूण लोकसंख्येने भागल्यावर मिळणारे उत्पन्न.
6. श्रमाचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर:
- श्रमामुळे उत्पादन, वितरण आणि आर्थिक प्रगती शक्य होते.
- शारीरिक आणि मानसिक श्रम दोन्ही समाजाच्या प्रगतीसाठी महत्त्वाचे आहेत.
- महात्मा गांधीजींनी श्रमाच्या प्रतिष्ठेवर भर दिला होता.