इयत्ता – आठवी
विषय – समाज विज्ञान
माध्यम – मराठी
भाग – 2
स्वाध्याय
Chapter 30 – Large trade associations
प्रकरण -30
मोठ्या व्यापारी संघटना
महत्वाचे मुद्दे
1. मोठ्या व्यापारी संघटनांचे प्रकार:
- सहकारी संस्था (Co-operative Societies)
- भागीदारी व्यवसाय संघटना (Joint Stock Companies)
- बहुराष्ट्रीय कंपन्या (Multi National Companies)
2. सहकारी संस्था:
- आर्थिक दृष्ट्या दुर्बल घटकांसाठी स्थापन केल्या जातात.
- पहिली सहकारी संस्था 1844 मध्ये इंग्लंडच्या रोचडेल येथे रॉबर्ट ओवेन यांनी स्थापन केली.
- भारतातील सहकारी संस्था कायद्याद्वारे नियंत्रित केल्या जातात.
- नोंदणीसाठी किमान 10 सदस्य आवश्यक.
- सर्व सदस्यांना समान हक्क असतात.
3. सहकारी संस्थांचे फायदे आणि तोटे:
फायदे:
- सोपी स्थापना आणि कमी भांडवलात शक्य.
- लोकशाही तत्वावर आधारित.
- बचतीला प्रोत्साहन.
तोटे:
- भांडवलाची मर्यादा.
- प्रशासकीय गैरव्यवहार होण्याची शक्यता.
- भ्रष्टाचार आणि पक्षपात.
4. समभाग कंपन्या (Joint Stock Companies):
- 1956 च्या कंपनी कायद्यानुसार नियंत्रित.
- भांडवल छोटे-छोटे समभाग म्हणून विभागले जाते.
- भागधारकांना नफ्याच्या प्रमाणात लाभ मिळतो.
5. बहुराष्ट्रीय कंपन्या (MNCs):
- अनेक देशांमध्ये व्यवसाय करतात.
- मोठे आर्थिक उलाढाल असते.
- तांत्रिक आणि व्यवस्थापन कौशल्य मिळते.
फायदे:
- रोजगारनिर्मिती आणि औद्योगिक विकास.
- तांत्रिक ज्ञानाची देवाण-घेवाण.
- निर्यात वाढते.
तोटे:
- स्थानिक उद्योगांना धोका.
- राजकीय हस्तक्षेप.
- निसर्गसंपत्तीचा ऱ्हास.
6. शेअर बाजार:
- 1875 मध्ये मुंबई येथे स्थापन.
- भांडवल वाढीसाठी शेअर्स आणि कर्जरोख्यांचा व्यवहार.
- सेबी (SEBI) द्वारे नियंत्रित.
I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा:
- भारतातील सहकारी संस्थांची निर्मिती भारतीय सहकारी संस्था कायद्याद्वारे नियंत्रीत केली जाते.
- जगातील पहिली सहकारी संस्था रॉबर्ट ओवेन यांनी इंग्लंड या देशात सुरू केली.
- सहकारी संस्था नोंदणी अधिकाऱ्याकडून प्रमाणपत्र मिळाल्यावर अस्तित्वात येतात.
- कर्नाटकातील पहिली सहकारी संस्था कनगिनहाळ येथे सुरू करण्यात आली.
- बहुराष्ट्रीय कंपन्या सर्वप्रथम अमेरिका या देशात सुरू करण्यात आल्या.
- भारतातील महत्त्वाच्या बहुराष्ट्रीय कंपन्या म्हणजे टाटा आणि इन्फोसिस.
- भारतात सर्वप्रथम शेअरबाजार मुंबई येथे सुरू करण्यात आला.
II. खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे:
8. सहकारी संस्थेची वैशिष्ट्ये:
- ऐच्छिक सदस्यत्व
- लोकशाही तत्वावर कार्य
- नोंदणीकृत संस्था
- समान नफा वाटप
- सरकारचे नियंत्रण
9. वेगवेगळ्या सहकारी संस्था कोणत्या?
- सहकारी पत संस्था
- व्यापारी खरेदी-विक्री संघ
- उत्पादक सहकारी संस्था
- ग्राहक सहकारी संस्था
- शेतकरी सहकारी संस्था
- गृह निर्माण सहकारी संस्था
10. सहकारी संस्थांचे फायदे आणि तोटे:
फायदे:
- सोपी स्थापना
- आर्थिक बचत
- समान हक्क आणि लोकशाही तत्व
तोटे:
- भांडवल कमी
- प्रशासनातील त्रुटी
- भ्रष्टाचार
11. बहुराष्ट्रीय कंपनीचे देशाला काय फायदे आहेत?
- तांत्रिक कौशल्य आणि ज्ञानाची देवाणघेवाण.
- रोजगार निर्मिती.
- औद्योगिक आणि आर्थिक विकास.
- निर्यात वाढविण्यास मदत.
12. शेअर बाजाराचे प्रमुख कार्य कोणते?
- शेअर्स आणि कर्जरोख्यांची खरेदी-विक्री.
- कंपन्यांना भांडवल उभारण्यास मदत.
- गुंतवणूकदारांना सुरक्षिततेची हमी.
- सेबीच्या नियंत्रणाखाली नियमन.