राजमाता जिजाऊ या मराठा साम्राज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या आई होत्या. त्या एक कुशल प्रशासक, दृढनिश्चयी स्त्री आणि आपल्या मुलाच्या, शिवाजी महाराजांच्या, जीवनातील एक प्रमुख मार्गदर्शक होत्या. जिजाऊंचे जीवन आणि कार्य अनेक पिढ्यांना प्रेरणा देत आहे. त्यांची सविस्तर माहिती खालीलप्रमाणे:
जन्म आणि कुटुंब:
- जन्म: १२ जानेवारी १५९८, सिंदखेड राजा, बुलढाणा जिल्हा, महाराष्ट्र.
- वडिलांचे नाव: लखुजीराव जाधव (सिंदखेडचे जहागीरदार).
- आईचे नाव: म्हाळसाबाई.
- पतीचे नाव: शहाजीराजे भोसले (वेरूळचे जहागीरदार आणि एक पराक्रमी सेनानी).
बालपण आणि शिक्षण:
जिजाऊंचे बालपण सिंदखेड येथे गेले. त्या काळात स्त्रियांचे शिक्षण फार प्रचलित नसतानाही, जिजाऊंना उत्तम शिक्षण मिळाले होते. त्यांना राजनीती, युद्धनीती, इतिहास, धर्म आणि तत्त्वज्ञान यांसारख्या विषयांचे सखोल ज्ञान होते. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना शस्त्रविद्या आणि प्रशासनाचेही शिक्षण दिले होते.
शिवाजी महाराजांचे संगोपन:
शहाजीराजे भोसले हे विजापूरच्या आदिलशाही दरबारात एक उच्चपदस्थ अधिकारी होते. त्यामुळे ते बहुतेक वेळा कुटुंबापासून दूर असत. अशा परिस्थितीत जिजाऊंनी एकट्या हाताने शिवाजी महाराजांचे संगोपन केले. त्यांनी शिवाजी महाराजांना रामायण, महाभारत, ज्ञानेश्वरी यांसारख्या ग्रंथांतील कथा सांगून त्यांच्या मनात नीती, धर्म, शौर्य आणि स्वराज्य या मूल्यांची रुजवणूक केली.
स्वराज्याची प्रेरणा:
जिजाऊंनी शिवाजी महाराजांना केवळ वीरकथाच सांगितल्या नाहीत, तर तत्कालीन राजकीय परिस्थितीचीही जाणीव करून दिली. त्यांनी त्यांना परकीय राजवटीच्या जुलमी राजवटीविरुद्ध लढण्याची प्रेरणा दिली. त्यांच्या मार्गदर्शनामुळेच शिवाजी महाराजांनी लहान वयातच स्वराज्य स्थापनेचा संकल्प केला.
प्रशासकीय कौशल्ये:
जिजाऊ केवळ एक आदर्श माता नव्हत्या, तर एक कुशल प्रशासकही होत्या. शिवाजी महाराजांच्या सुरुवातीच्या काळात त्यांनी प्रशासकीय कारभारात मदत केली. त्यांच्या अनुभवाचा आणि ज्ञानाचा उपयोग शिवाजी महाराजांना स्वराज्य स्थापनेत झाला.
जिजाऊंचे विचार:
- स्वराज्य: जिजाऊंनी शिवाजी महाराजांना परकीय राजवटीतून मुक्त होऊन स्वतःचे राज्य स्थापन करण्याची प्रेरणा दिली.
- धर्म आणि नीती: त्यांनी धर्माचे पालन आणि नीतीमत्तेचे आचरण यावर भर दिला.
- स्त्रियांचा आदर: त्यांनी स्त्रियांचा सन्मान करण्याची शिकवण दिली.
- शिक्षण: त्यांनी शिक्षणाचे महत्त्व ओळखले आणि ते सर्वांसाठी आवश्यक आहे असे मानले.
मृत्यू:
१७ जून १६७४ रोजी राजगड येथे जिजाऊंचे निधन झाले.
जिजाऊंचे महत्त्व:
राजमाता जिजाऊंचे भारतीय इतिहासात एक अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. त्या एक आदर्श माता, कुशल मार्गदर्शक आणि स्वराज्याची प्रेरणा होत्या. त्यांच्यामुळेच छत्रपती शिवाजी महाराजांसारखा युगपुरुष घडला, ज्याने मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. जिजाऊंचे विचार आजही आपल्याला प्रेरणा देत आहेत.