7वी समाज विज्ञान
17. स्वातंत्र्य चळवळी
इयत्ता – सातवी
विषय – समाज विज्ञान
माध्यम – मराठी
अभ्यासक्रम – 2024 सुधारित
विषय – स्वाध्याय
17. स्वातंत्र्य चळवळी
मुख्य इसवी सन
भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना : 1885
मवाळांचा काळ 1885-1905
जहालांचा काळ : 1905-1919
बंगालची फाळणी : 1905
मुस्लीम लीगची स्थापना : 1906
सूरत दुफळी : 1907
जालीयनवाला बाग हत्याकांड : 1919
गांधीजींचा जन्म : 2 ऑक्टोबर 1869
असहकार चळवळ : 1920-1922
चौरीचौरा हत्याकांड : 1922
संपूर्ण स्वराज्याची घोषणा : 26 जानेवारी 1930
मीठाचा सत्याग्रह : 12 मार्च 1930
दुसरे महायुद्ध : 1939 1945
भारत छोडो आंदोलन : 1942
भारताला स्वातंत्र्याची घोषणा : 1947 जून 3
स्वतंत्र पाकिस्तानची निर्मिती : 14 ऑगस्ट 1947
स्वतंत्र भारताची निर्मिती : 15 ऑगस्ट 1947
अभ्यास
1. योग्य शब्दासह रिकाम्या जागा भरा
1. 1938 मध्ये यशोधरम्मानी हरिपुरा मध्ये भाग घेतला.
2. स्वदेशी व्रत नाटक उमाबाई कुंदापूर यांनी लिहीले.
3. गांधीजींचे राजकीय गुरू गोपालकृष्ण गोखले होते.
4. चौरीचौरा 1922 वर्षात घटना घडली.
5. 1929 मध्ये संपूर्ण स्वातंत्र्याची घोषणा स्विकारण्यात आली
6. स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू होते.
7. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची स्थापना 1885
8. होमरूल चळवळ ॲनी बेझंट यानी सुरू केली.
9. भारतीय राष्ट्रीय सेनेचे (आय.एन.ए) नेते नेताजी सुभाषचंद्र बोस होते.
10. संविधान रचना समितीचे अध्यक्ष डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर होते.
II. एका शब्दात किंवा वाक्यात उत्तरे द्या
1. ‘स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच’ हे कोणी सांगितले ?
उत्तर – ‘स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध हक्क आहे आणि तो मी मिळवणारच’ हे बाल गंगाधर टिळक यांनी सांगितले
2. स्वातंत्र्य लढ्यात गांधीयुगाचा आरंभ केव्हा झाला?
उत्तर – स्वातंत्र्य लढ्यात गांधीयुगाचा आरंभ १९१९ मध्ये झाला.
3 ‘फॉरवर्ड ब्लॉक पक्ष कोणी सरू केला ?
उत्तर – ‘फॉरवर्ड ब्लॉक पक्ष नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांनी सुरू केला.
4. ‘तुम्ही मला रक्त या, मी तुम्हाला स्वातंत्र्य देतो’ अशी घोषणा कोणी केली ?
उत्तर – ‘तुम्ही मला रक्त या, मी तुम्हाला स्वातंत्र्य देतो’ अशी घोषणा सुभाषचंद्र बोस यांनी केली.
5. संविधानाच्या मसुदा समितीचे अध्यक्ष कोण होते?
उत्तर – संविधानाच्या मसुदा समितीचे अध्यक्ष डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर होते.
6. ‘भारताचा पोलादी पुरुष’ कोणाला म्हणतात ?
उत्तर – ‘भारताचा पोलादी पुरुष’ असे सरदार वल्लभभाई पटेल यांना म्हणतात.
III. दोन किंवा तीन वाक्यात उत्तरे :
1. उल्लाळच्या रक्षणासाठी पोर्तुगीज विरुद्ध राणी अब्बक्का देवी यांनी केलेला संघर्ष विवरण करा.
उत्तर – राणी अब्बक्का देवीने पोर्तुगीजांशी संघर्ष करत उल्लाळचे रक्षण केले.त्या युद्धकलेत निपुण होत्या आणि त्यांच्या नेतृत्वाने पोर्तुगीजांचा पराभव केला.
2. ‘बहुमुखी प्रतीभा असलेल्या कमलादेवी चट्टोपाध्याय या कर्नाटक गौरव आहेत. स्पष्टीकरण द्या.
उत्तर – कमलादेवी चट्टोपाध्याय या स्वातंत्र्यसैनिक, समाजसुधारक, आणि नाट्यकला तज्ज्ञ होत्या. कर्नाटकात त्यांना बहुमुखी प्रतिभेचे प्रतीक मानले जाते. त्यांनी भारतातील महिलांच्या हक्कांसाठी योगदान दिले.
3.स्वातंत्र्य चळवळीत उमादेवी कुंदापूर यांनी दिलेले योगदान सांगा.
उत्तर – उमादेवी कुंदापूर यांनी स्वातंत्र्यलढ्यात महिला संघटनांच्या स्थापनेत महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांनी महिला स्वयंसेवक दल स्थापन करून चळवळीत महिलांचा सहभाग वाढवला.
4. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची कोणतीही दोन उद्दिष्टे लिहा.
उत्तर – भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसची उद्दिष्टे:
(१) भारताला ब्रिटिश राजसत्तेतून मुक्त करणे.
(२) समाजातील विविध गटांमध्ये ऐक्य प्रस्थापित करणे.
5. लाल, बाल आणि पाल या नावाने लोकप्रिय राष्ट्रीय नेते कोण ?
उत्तर – लाल – लाला लजपतराय,
बाल – बाल गंगाधर टिळक,
पाल – बिपिन चंद्र पाल.
6. जालीयनवाला बाग हत्याकांड केव्हा घडले? या घटनेला जबाबदार ब्रिटिश पोलीस अधिकारी कोण ?
उत्तर – १३ एप्रिल १९१९ रोजी जालियनवाला बाग हत्याकांड घडले. यासाठी ब्रिगेडियर जनरल डायर जबाबदार होते.
7. दांडी यात्रेचे महत्व काय ?
उत्तर – दांडी यात्रा (१९३०) महात्मा गांधींच्या नेतृत्वाखालील ‘नमक सत्याग्रह’चा भाग होती. यामुळे स्वातंत्र्यलढ्याला मोठा आधार मिळाला.
8. भारत छोड़ो आंदोलन चळवळीबद्दल माहिती लिहा.
उत्तर – ‘भारत छोड़ो’ चळवळ १९४२ साली सुरू झाली. महात्मा गांधींनी ‘करा किंवा मरा’ असे घोषवाक्य देऊन लोकांना ब्रिटिशांविरुद्ध एकत्र केले.
9. प्रमुख आदिवासी आणि शेतकरी चळवळींची नावे सांगा.
उत्तर – प्रमुख आदिवासी चळवळी: संथाल बंड, बिरसा मुंडा आंदोलन.
शेतकरी चळवळी: बारदौली सत्याग्रह, चंपारण सत्याग्रह.
टीपा लिहा
1. राष्ट्रीयतेच्या वाढीस हातभार लावणार एक घटक.
– स्वदेशी चळवळ
स्वदेशी चळवळ भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याचा महत्त्वाचा टप्पा होता. 1905 साली बंगालच्या फाळणीनंतर स्वदेशी चळवळीची सुरुवात झाली. याचा उद्देश ब्रिटिशांच्या आर्थिक सत्तेला धक्का देणे हा होता. भारतीयांनी ब्रिटिश वस्त्र, माल व अन्य उत्पादनांवर बहिष्कार टाकून स्वदेशी उत्पादनांचा स्वीकार केला. लोकांनी हातमागाच्या वस्त्रांचे वापर वाढवले, आणि देशी उद्योगांना प्रोत्साहन दिले. स्वदेशी चळवळीत महिलांसह सर्व वर्गांचा सहभाग होता. चळवळीमुळे देशभक्तीची भावना वृद्धिंगत झाली. बाल गंगाधर टिळक, लाला लजपतराय, आणि बिपिनचंद्र पाल यासारख्या नेत्यांनी स्वदेशीचा प्रचार केला. यामुळे देशातील आर्थिक स्वावलंबन वाढले आणि भारतीयांचे राजकीय आणि सामाजिक एकजूट दृढ झाली. स्वदेशी चळवळ भारतीय राष्ट्रीय चळवळीला प्रेरणा देणारी ठरली.
2. रौलेट कायदा
रौलेट कायदा १९१९ मध्ये ब्रिटिश सरकारने लागू केला. या कायद्याने कोणत्याही व्यक्तीला न्यायालयीन खटल्याशिवाय तुरुंगात टाकण्याचा अधिकार दिला. भारतीयांवर लादलेल्या या अन्यायकारक कायद्याला विरोध म्हणून महात्मा गांधींनी सत्याग्रहाची हाक दिली. जालियनवाला बाग हत्याकांड याच विरोधातून घडले.
3. सुभाषचंद्र बोस
सुभाषचंद्र बोस हे भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील एक महान नेते होते. त्यांनी फॉरवर्ड ब्लॉक पक्षाची स्थापना केली. त्यांची घोषणा “तुम्ही मला रक्त द्या, मी तुम्हाला स्वातंत्र्य देतो” प्रसिद्ध आहे. नेताजींनी आजाद हिंद सेनेच्या माध्यमातून सशस्त्र लढा उभारला. त्यांचा विचार आणि कार्य आजही प्रेरणादायी आहे.
4. डॉ. बी. आर. आंबेडकर (भारतरत्न बाबासाहेब आंबेडकर):
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा जन्म १४ एप्रिल १८९१ रोजी झाला.ते दलित वर्गातील पहिले व्यक्ती होते ज्यांनी उच्च शिक्षण घेतले आणि पदवीधर झाले.त्यांनी कोलंबिया विद्यापीठ आणि लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्समधून उच्च शिक्षण पूर्ण केले.बाबासाहेब हे भारतीय संविधानाचे मुख्य शिल्पकार होते.त्यांनी अस्पृश्यता निर्मूलनासाठी आणि सामाजिक समतेसाठी जीवनभर संघर्ष केला.त्यांनी ‘मुकनायक’, ‘बहिष्कृत भारत’, आणि ‘जनता’ या वृत्तपत्रांद्वारे जनजागृती केली.१९३२ मध्ये त्यांनी ‘पूना पॅक्ट’च्या माध्यमातून दलितांचे राजकीय हक्क प्रस्थापित केले.त्यांनी बौद्ध धर्म स्वीकारला आणि भारतात बौद्ध धम्म चळवळ सुरू केली.त्यांना १९९० साली मरणोत्तर ‘भारतरत्न’ हा सर्वोच्च सन्मान देण्यात आला.डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे विचार आणि कार्य भारतातील सामाजिक न्यायाचा आधारस्तंभ आहेत.
