भारताचे परराष्ट्र धोरण आणि जागतिक समस्या –
STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – SOCIAL STUDIES
PART – 2
समाज शास्त्र
21. India’s Foreign Policy and Global Issues
प्रकरण 21.भारताचे परराष्ट्र धोरण आणि जागतिक समस्या
SALT -The Stratagic Arms Limitation Treaty
NPT – The Nuclear Non- proliferation Treaty
CTBT- Comprehensive nuclear test ban treaty
BWC- Biological weapons convention
NIA- National Investigation agency
ATS- Anti- terrirism squad
RAW- Research and analysis wing
IB- Intelligence Bureau
1. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचा परिचय :
परराष्ट्र धोरणाचा अर्थ : राष्ट्राचे दुसऱ्या राष्ट्रांशी असलेले संबंध आणि व्यवहार.
तत्त्वे ठरवण्यात नेहरूंची भूमिका : पंडित जवाहरलाल नेहरूंना भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे “शिल्पकार” म्हणतात.
प्रमुख तत्त्वे : वसाहतवादाला विरोध, साम्राज्यवादाला विरोध, वर्णभेदविरोध, अलिप्ततावादी धोरण, निशस्त्रीकरण, जागतिक शांतीला पाठिंबा.
2. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे कालखंड
1. नेहरूंचा आदर्शवाद (1947-1959):
पंचशील करार, वसाहतवाद आणि वर्णभेदाला विरोध.
संयुक्त राष्ट्रसंघाचा पाठिंबा.
2. वास्तववादी दृष्टिकोन (1959-1991):
चीनविरुद्ध आक्रमणानंतर धोरणांमध्ये बदल.
1971 मध्ये बांगलादेश निर्मितीत योगदान.
3. आर्थिक प्रगतीचा टप्पा (1991 पुढे):
जागतिकीकरण आणि उदारीकरणाचा अंगीकार.
भारत जगातील पाचव्या क्रमांकाची आर्थिक शक्ती बनला.
३. जागतिक समस्या आणि भारताची भूमिका
1. मानवी हक्कांची अवहेलना:
धर्म, जात, वर्णावर आधारित शोषणाला भारताचा विरोध.
1948 च्या मानवी हक्क जाहीरनाम्याला पाठिंबा.
2. शस्त्रास्त्र स्पर्धा:
निशस्त्रीकरणाचा आग्रह.
SALT, NPT सारख्या करारांचा पाठपुरावा.
3. आर्थिक असमानता:
वसाहतवादी धोरणांमुळे आर्थिक असमतोल.
अविकसित राष्ट्रांच्या प्रगतीसाठी भारताचा सहभाग.
I. योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा :
1. भारतीय परराष्ट्र धोरणाचे शिल्पकार पंडित जवाहरलाल नेहरू.
2. मानवी हक्क दिवस 10 डिसेंबर या दिवशी साजरा केला जातो.
3. भारत एक शांतता प्रिय राष्ट्र असल्याने शस्त्रास्त्र स्पर्धेच्या नियंत्रणासाठी प्रयत्न करत आहे.
II. गटात चर्चा करून प्रश्नांची उत्तरे:
4. परराष्ट्र धोरण म्हणजे काय?
उत्तर – एक राष्ट्र दुसऱ्या राष्ट्रांसोबत असलेले राजकीय, आर्थिक, आणि सांस्कृतिक संबंध टिकवण्यासाठी आखलेली रणनीती म्हणजे परराष्ट्र धोरण.
5. भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची मूलभूत तत्त्वे कोणती?
उत्तर – भारताच्या परराष्ट्र धोरणाची मूलभूत तत्त्वे खालीलप्रमाणे –
1. वसाहतवादाला विरोध
2. वर्णभेदाला विरोध
3. शांततेचा प्रचार
4. अलिप्ततावादी धोरण
5. आशिया आणि आफ्रिकेच्या प्रगतीला प्राधान्य
6. निशस्त्रीकरणाला पाठिंबा
6. दुसऱ्या जागतिक महायुद्धानंतर जगाला कोणत्या समस्यांना तोंड द्यावे लागले?
उत्तर – दुसऱ्या जागतिक महायुद्धानंतर जगाला खालील समस्यांना तोंड द्यावे लागले
1. मानवी हक्कांचे उल्लंघन
2. शस्त्रास्त्र स्पर्धा
3. आर्थिक असमानता
4. दहशतवाद
7. मानवी हक्कांबाबत भारताची भूमिका काय आहे?
उत्तर – भारताने नेहमीच मानवी हक्कांचे समर्थन केले आहे. भारतीय संविधानात मूलभूत हक्कांचा समावेश केला आहे आणि संयुक्त राष्ट्रांच्या माध्यमातून जगभरातील मानवी हक्कांसाठी भारताने प्रयत्न केले आहेत.
8. शस्त्रास्त्र स्पर्धेमुळे होणारे दुष्परिणाम कोणते?
उत्तर – शस्त्रास्त्र स्पर्धेमुळे खालील दुष्परिणाम होतात –
1. आर्थिक साधनांचा अपव्यय
2. जागतिक तणाव आणि अस्थिरता
3. युद्धाची शक्यता वाढते
4. मानवतेला धोका
9. राष्ट्रांच्या आर्थिक मागासलेपणाची कारणे कोणती?
उत्तर – राष्ट्रांच्या आर्थिक मागासलेपणाची कारणे खालीलप्रमाणे –
1. वसाहतवादामुळे झालेली पिळवणूक
2. शिक्षण आणि आरोग्याच्या सुविधांचा अभाव
3. बेरोजगारी आणि दारिद्र्य
4. युद्ध आणि ताणतणाव
10. आर्थिक असमानता दूर करण्यासाठी भारताने कोणती पावले उचलली आहेत?
उत्तर – आर्थिक असमानता दूर करण्यासाठी भारताने खालील पावले उचलली आहेत.
1. जागतिकीकरण आणि उदारीकरण धोरण स्वीकारले.
2. गरिबी हटाव योजना राबवली.
3. शिक्षण आणि आरोग्याच्या सुविधांचा विस्तार केला.
4. शेती आणि लघुउद्योगांना प्रोत्साहन दिले.
11. दहशतवादाचे परिणाम कोणते आहेत?
उत्तर – दहशतवादाचे खालील परिणाम होतात.
1. लोकांचे प्राण जातात आणि मालमत्ता नष्ट होते.
2. समाजात भीती आणि अस्थिरता पसरते.
3. विकास प्रक्रिया थांबते.
4. जागतिक स्तरावर नातेसंबंध बिघडतात.
12. दहशतवादाला आळा घालण्यासाठी भारताने कोणती पावले उचलली आहेत?
उत्तर – दहशतवादाला आळा घालण्यासाठी भारताने पुढील पावले उचलली आहेत.
1. कडक कायदे केले (जसे की UAPA)
2. सुरक्षादलांना मजबूत केले.
3. आंतरराष्ट्रीय सहकार्य वाढवले.
4. जनतेमध्ये जागरुकता वाढवली.
सराव प्रश्न व उत्तरे
1. पंडित नेहरूंना कोणते उपनाम दिले जाते?
उत्तर – भारताच्या परराष्ट्र धोरणाचे शिल्पकार.
2. भारताचे अलिप्ततावादी धोरण म्हणजे काय?
उत्तर – कोणत्याही गटात न सामील होणे आणि तटस्थ राहणे.
3. पंचशील करार कोणत्या देशासोबत झाला?
उत्तर – चीन.
4. 1961 मध्ये कोणता प्रदेश भारताने मुक्त केला?
उत्तर – गोवा.
5. आर्थिक प्रगतीचा टप्पा कधी सुरू झाला?
उत्तर – 1991 मध्ये.
6. मानवी हक्कांचा जागतिक जाहीरनामा कधी झाला?
उत्तर – 1948 साली.
7. वसाहतवादाचा अर्थ काय?
उत्तर – दुसऱ्या देशावर ताबा मिळवणे आणि शोषण करणे.
8. 1959 मध्ये चीनने कोणता प्रदेश घेतला?
उत्तर – तिबेट.
9. संयुक्त राष्ट्रसंघाची स्थापना कधी झाली?
उत्तर – 1945 मध्ये.
10. साम्राज्यवादाला भारत कसा विरोध करतो?
उत्तर – इतर राष्ट्रांवर ताबा मिळवण्यास विरोध करून.
11. भारताने कोणत्या समस्येवर “No First Use” धोरण घेतले?
उत्तर – अण्वस्त्रांचा वापर.
12. भारताने कोणत्या आंतरराष्ट्रीय करारांना पाठिंबा दिला?
उत्तर – CTBT, NPT.
13. मानवी हक्कांवर भारत कोणत्या संस्थेला पाठिंबा देतो?
उत्तर – संयुक्त राष्ट्रसंघ.
14. शस्त्रास्त्र स्पर्धेचे परिणाम काय होतात?
उत्तर – जागतिक अस्थिरता आणि भय.
15. राजीव गांधींच्या काळात कोणत्या देशासोबत ताण वाढला?
उत्तर – चीन.
ऑनलाईन सराव टेस्ट
