KTBS KARNATAKA
STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – MARATHI
PART – 2
मराठी
गद्य – 10
10. क्रांतिज्योती सावित्रीबाई
लेखिका परिचय: सुषमा देशपांडे
सुषमा देशपांडे या एक प्रायोगिक रंगभूमीच्या कलाकार आणि नाटककार आहेत. त्यांनी क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुले यांच्या जीवनावर संशोधन करून ‘व्हय, मी सावित्रीबाई’ हे एकपात्री नाटक साकारले. सावित्रीबाईंच्या कार्यावर आणि शिक्षण चळवळीवर या नाटकाने प्रकाश टाकला. या नाटकाचे 2500 हून अधिक प्रयोग झाले आहेत आणि परदेशातही त्याचे सादरीकरण झाले आहे. त्यांच्या योगदानासाठी त्यांना ‘सावित्रीबाई फुले पुरस्कार’ मिळाला आहे.
मूल्य: समाजकल्याण, निष्ठा
साहित्य प्रकार: एकपात्री नाट्य
संदर्भ ग्रंथ: ‘व्हय, मी सावित्रीबाई’
मध्यवर्ती कल्पना -:
‘क्रांतिज्योती सावित्रीबाई’ या पाठात सावित्रीबाईंच्या संघर्षमय जीवनाचा आढावा घेतला आहे. त्या काळात स्त्रियांना शिक्षण मिळणे अवघड होते, पण सावित्रीबाईंनी शिक्षिका बनून सामाजिक परिवर्तन घडवले. लोकांच्या टीकेला आणि विरोधाला न जुमानता त्यांनी शाळा सुरू केली. या पाठात जोतिबा फुलेंच्या मृत्यूनंतर टिटवं उचलून अंत्यसंस्कारात भाग घेणाऱ्या सावित्रीबाईंच्या धैर्याचे वर्णनही आहे. पाठाचा उद्देश सावित्रीबाईंच्या कार्यातून प्रेरणा घेऊन सामाजिक सेवा आणि स्त्रीशिक्षणाच्या महत्त्वावर भर देणे आहे.
प्र.1: खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
1. सावित्रीबाईंचा जन्म कोणत्या गावी झाला?
सावित्रीबाईंचा जन्म सातारा जिल्ह्यातील नायगाव या गावी झाला.
2. सावित्रीबाईंचे लग्न कोणाशी झाले?
सावित्रीबाईंचे लग्न जोतीबा फुले यांच्याशी झाले.
3. सावित्रीबाई आपल्या पतींना कोणत्या नावाने संबोधत?
सावित्रीबाई आपल्या पतींना “शेटजी” या नावाने संबोधत.
4. फुल्यांनी वाचून दाखवितो म्हटल्यावर सावित्रीबाईंना काय वाटले?
फुल्यांनी वाचून दाखवितो म्हटल्यावर सावित्रीबाईंना लाजल्यासारखे वाटले.
5. फुल्यांनी नगरहून काय आणले?
फुल्यांनी नगरहून पाटी, पुस्तक आणि पेन आणले.
6. पक्षाघात झाल्यावरही फुल्यांनी कोणते पुस्तक लिहिले?
पक्षाघात झाल्यावरही फुल्यांनी ‘सार्वजनिक सत्यधर्म’ हे पुस्तक पूर्ण केले.
प्र.2 रिकाम्या जागा भरा:
1. सावित्रीबाईंच्या वडिलांचे नाव नेवासे पाटील असे होते.
2. दुसऱ्या दिवसापासून फुल्यांनी सावित्रीबाई बरोबर शिपाई द्यायला सुरुवात केली.
3. शेटजी म्हंजी कसा रूबाबदार दिमाखाचा मानूस वाटतो.
4. आज पुन्याच्या फुल्यांच्या मुलाशी माजं लगीन ठरवलं.
5. जोतिबा आमचे भाऊबंद तवा त्येंच्या आमी खांदा देणार.
6. यशवंता आमचा नाय तवा रितीनं तो टिटवं धरू शकत नाय.
7. जय सत्य आदि सत्य.
प्र.3: खालील प्रश्नांची उत्तरे तीन ते चार वाक्यात लिहा.
(1) फुले शाळेत कशा प्रकारे मश्गुल असायचे?
फुले शाळेत शिक्षणाच्या प्रसारासाठी कायम कार्यरत असायचे. ते मोठमोठी पुस्तकं वाचत व लिहीत असत. सावित्रीबाईनाही त्यांनी शिकवलं, कारण त्यांना शिक्षण प्रत्येकासाठी महत्त्वाचं वाटत होतं. समाजातील तळागाळातील लोकांना शिक्षणाचं महत्त्व पटवून देण्यासाठी ते मेहनत घेत असत.
(2) सावित्रीबाई चार वर्षांच्या झाल्या तेव्हा त्यांची आई काय म्हणाली?
सावित्रीबाईंच्या आईने त्यांना सांगितले की आता त्या मोठ्या झाल्यात, म्हणून भाकरी बनवायला शिकावं. तिने लग्नाच्या तयारीविषयीही बोललं, कारण त्याकाळी अशा वयातच मुलींचं लग्न लावून देण्याची प्रथा होती.
(3) ज्योतिबांनी सावित्रीबाईना कशा त-हेने शिकविले?
ज्योतिबांनी सावित्रीबाईला पाटीवर अक्षरं गिरवायला शिकवलं आणि त्यांना लिहायला-वाचायला शिकवलं. त्यांनी सावित्रीबाईला प्रोत्साहन दिलं की त्या देखील मोठी पुस्तकं वाचू शकतील. यामुळे सावित्रीबाईने शिक्षिका म्हणून काम करण्याची प्रेरणा मिळवली.
(4) शाळेतून येताना सावित्रीबाईंची वाट अडविणाऱ्यांना त्यांनी काय उत्तर दिले?
वाट अडवणाऱ्या आणि अपमान करणाऱ्यांना सावित्रीबाईंनी नम्रतेने उत्तर दिलं. त्या म्हणाल्या, “मी माझं कर्तव्य पार पाडते आहे, देव तुमचं भलं करो.” त्यांनी न घाबरता आपलं काम सुरू ठेवलं.
प्र.4 पाच ते सहा वाक्यांत उत्तरं:
(1) सावित्रीबाई शिक्षिका म्हणून शाळेत जाऊ लागल्यावर लोकांनी कोणत्या प्रतिक्रिया दर्शविल्या?
सावित्रीबाई शाळेत शिक्षिका म्हणून जाऊ लागल्यावर लोकांनी नकारात्मक प्रतिक्रिया दिल्या. तिच्या शाळेत जाण्याला विरोध करत, लोकं तिला अपमानित करण्याचा प्रयत्न करायचे. काही लोक खिडक्यांवर उभे राहून तिला शिव्या देत असत, तर काहीजण तिच्यावर धुळी उडवत, थुंकत असत. तरीही सावित्रीबाईने हे सर्व अपमान सहन करत आपले शिक्षणाचे कार्य चालू ठेवले. जोतिराव फुलेंनी तिला शाळेत सुरक्षित पोहोचवण्यासाठी शिपाईची व्यवस्था केली होती. या सर्व त्रासांनंतरही, सावित्रीबाईने आपले कर्तव्य पुढे चालू ठेवले.
(2) आपल्या मृत्युपत्रात ज्योतिबा फुलेंनी काय लिहिले होते?
ज्योतिबा फुलेंनी त्यांच्या मृत्युपत्रात त्यांची संपत्ती सार्वजनिक कार्यासाठी वापरावी, असे लिहिले होते. त्यांनी हे सुनिश्चित केले की त्यांचा संपत्तीचा उपयोग समाजसेवेसाठी व्हावा. त्यांच्या मृत्युपत्रानुसार, समाजातील उपेक्षित आणि शोषित वर्गांसाठी शिक्षण आणि सामाजिक न्यायाचे कार्य करणे अपेक्षित होते. जोतिबांच्या या इच्छेमुळे त्यांच्या मृत्यूनंतरही त्यांची समाजसेवेची धुरा सावित्रीबाईने समर्थपणे सांभाळली. या मृत्युपत्रामुळे त्यांच्या कार्याचे मूल्य आणखी वाढले.
(3) फुल्यांनी “सार्वजनिक सत्यधर्म” हे पुस्तक कशा अवस्थेत लिहिले?
फुले यांनी “सार्वजनिक सत्यधर्म” हे पुस्तक एका अत्यंत कठीण अवस्थेत लिहिले होते. त्यांना पक्षाघाताचा झटका आल्याने शरीराची उजवी बाजू लुळी पडली होती. त्यांनी या अवस्थेत डाव्या हाताने लिखाण करणे चालू ठेवले. या पुस्तकात त्यांनी महिलांचा, विशेषतः शूद्र-मांग समाजातील स्त्रियांचा महत्त्वाचा विचार मांडला. फुल्यांची तब्येत खूप खराब होती, परंतु त्यांनी आपल्या सामाजिक बांधिलकीमुळे हे पुस्तक पूर्ण केले.
प्र.5 संदर्भासह स्पष्टीकरण:
1. “माझं पान गेलं बघ पुस्तकाचं”
संदर्भ: हे वाक्य क्रांतिज्योती सावित्रीबाई या पाठातील असून याच्या लेखिका सुषमा देशपांडे आहेत.
स्पष्टीकरण -:
2. “माझा काळ जवळ आला”
संदर्भ: हे वाक्य क्रांतिज्योती सावित्रीबाई या पाठातील असून याच्या लेखिका सुषमा देशपांडे आहेत.
स्पष्टीकरण:
प्र.6 सात ते आठ वाक्यांत उत्तरे लिहा:
1. सावित्रीबाई खऱ्या अर्थाने सहधर्मचारिणी कशा होत्या?
सावित्रीबाई खऱ्या अर्थाने सहधर्मचारिणी होत्या कारण त्या जोतिराव फुले यांच्या प्रत्येक सामाजिक कार्यात त्यांच्या बरोबरीने उभ्या राहिल्या. त्यांनी शिक्षणासाठी स्वतः शिक्षिका बनून काम केले. जोतिराव फुले यांच्या विचारांचा प्रचार-प्रसार करण्यासाठी त्यांनी शाळेत मुलांना शिकवले, शूद्र-मांगवाड्यात शिक्षणाचे महत्त्व सांगितले, आणि लोकांच्या विरोधाला धैर्याने सामोरे गेल्या. जोतिराव फुले यांच्या विचारांना जीवनात मूर्त स्वरूप दिले आणि त्यांचे कार्य पुढे नेले.
2. पतिच्या मृत्युनंतर टिटवं घेऊन कोणकोणत्या गोष्टी आठवत होत्या?
पतिच्या मृत्युनंतर टिटवं घेताना सावित्रीबाईंना त्यांच्या जोतिराव फुले यांच्यासोबतच्या अनेक आठवणी आठवत होत्या. त्यांचे लग्न, जोतिरावांचे शिकवणे, त्यांनी सुरू केलेली शाळा, सत्यशोधक समाजाचे कार्य, काशीच्या मुलाचे निधन, पाण्याचा हौद बांधणे, शूद्रांचे बोर्डिंग, बालहत्या प्रतिबंध गृह आणि मृत्युपत्राची आठवण त्यांना झाली. या सर्व आठवणींनी त्यांचे मन भरून आले होते, पण त्यांनी धैर्याने पुढे जाऊन सत्यासाठी काम सुरू ठेवण्याचा निर्धार केला.
