KTBS KARNATAKA
STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – MARATHI
PART – 2
पाठ-11: आई समजून घेताना
मूल्य: मातृमहिमा
साहित्य प्रकार: आत्मकथन
संदर्भ ग्रंथ: ‘आई समजून घेताना’
लेखक परिचय –
उत्तम मारुती कांबळे (जन्म 1956) ‘सकाळ’ माध्यम समूहाचे मुख्य संपादक म्हणून कार्यरत आहेत. त्यांनी ‘श्राद्ध’, ‘अस्वस्थ’, ‘नायक’ या कादंबऱ्या, ‘रंग माणसांचे’, ‘कथा माणसांच्या’, ‘कावळे आणि माणसं’, ‘परत्या’, ‘न दिसणारी लढाई’ हे कथासंग्रह, तसेच ‘देवदासी’, ‘नग्नपूजा’, ‘भटक्याचे लग्न’, ‘कुंभमेळा’, ‘अनिष्ट प्रथा’ या संशोधनपर ग्रंथांसह ‘जागतिकीकरणात माझी कविता’, ‘नाशिका तू एक सुंदर कविता’, ‘पाचव्या बोटावर सत्य’ हे कविता संग्रह, आणि ‘आई समजून घेताना’ व ‘वाट तुडवताना’ ही आत्मकथने तसेच ‘थोडसं वेगळं’, ‘तिरंग्यातून गेला बाप’ ही लघुनिबंधे लिहिली आहेत. त्यांनी अनेक ग्रंथांचे संपादन केले आहे. ‘आई समजून घेताना’ या पुस्तकाचे कन्नड, इंग्रजी व ब्रेल लिपीत रूपांतर झाले आहे. २०१० साली ठाणे येथे झालेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपद त्यांनी भूषविले होते.
मध्यवर्ती कल्पना –
या आत्मकथनातून लेखकाने प्रतिकूल परिस्थितीत आईने आपल्या मुलांसाठी केलेले कष्ट, त्याग, आणि तिची सहनशीलता मांडली आहे. लेखकाने आपल्या आईच्या संघर्षांमधून तिच्या आयुष्याला समजून घेतले आहे. त्याला कळले की आईची कठोरता आणि सहनशीलता तिच्या मुलांसाठी होती. लेखकाच्या दृष्टीने, आईने त्यागातून कुटुंबासाठी दिलेल्या योगदानाचा आदर व्यक्त करणे हेच त्याचे मुख्य उद्दिष्ट आहे.
प्र.1 खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
(1) लेखक आईला काय म्हणत असे
उत्तर – लेखक आईला “अगं, मी सातवीला पहिला आलोय” असे म्हणत असे.
(2) आक्काचे माहेर कोणते?
उत्तर – आक्काचे माहेर टाकळवाडी हे आहे.
(3) संध्याकाळी लेखकाने आईला कोणती बातमी सांगितली ?
उत्तर – संध्याकाळी लेखकाने आईला “मी सातवीला पहिला आलोय” अशी बातमी सांगितली.
(4) आक्काने डोक्यावरून काय आणले होते?
उत्तर – आक्काने डोक्यावरून भारा आणले होते.
(5) लेखक पास झाल्याबद्दल आई काय म्हणाली ?
उत्तर – लेखक पास झाल्याबद्दल आईने “बरं झालं पास झालास बाबा” असे म्हटले.
(6) लेखकाला रोज किती भाकरी खायला मिळे?
उत्तर – लेखकाला रोज दीड भाकरी खायला मिळे.
(7) भाकरी थापता थापता आईने लेखकास काय विचारले?
उत्तर – भाकरी थापता थापता आईने लेखकास “पुढच्या शिक्षणाला लई खर्च येईल का?” असे विचारले.
(8) आईने थळोबास कोणता नवस केला?
उत्तर – आईने थळोबास “माझ्या पोराच्या कामात यश दे” असा नवस केला.
(9) लेखकाचे वडील कोठे काम करत होते?
उत्तर – लेखकाचे वडील मिल्ट्रीत काम करत होते.
(10) आक्का अण्णाला रोज वैतागून काय म्हणत असे?
उत्तर – आक्का अण्णाला रोज “तू मरत का नाहीस?” असे वैतागून म्हणत असे.
(11) वडील वारल्यानंतर लेखकाला काय वाटले?
उत्तर – वडील वारल्यानंतर लेखकाला “आक्का सुटली, नवऱ्याच्या संकटातून” असे वाटले.
(12) आईला इतिहास कोणी नाकारला होता?
उत्तर – आईला इतिहास समाज व्यवस्थेने नाकारला होता.
(13) आई आपले भविष्य कोठे पहात होती?
उत्तर – आई आपले भविष्य “लेकरांच्या भविष्यात” पहात होती.
(14) लेखकास आईन कोणते नाव दिले?
उत्तर – लेखकास आईने “इलंदा” हे नाव दिले.
प्र.2 खालील वाक्यातील रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.
- आईची सारी ताकद भाकरीच्यालढाईतच खर्च होत असे.
- लोक मजुरीला चाललेत.
- वर्तमान तिनं लेकरांसाठी गहाण टाकला होता.
- नवरा गेल्यावर काय दुःख होत ते रांडमुंड बाईलाच माहीत.
- पण प्रत्यक्षात तिचं जगच खलास झालं होतं.
- आक्का अण्णाचा संसार जणू साप-मुंगसाचं वैर.
- माझ्या आईचे नाव इलंदा.
- माझे सारे शब्द तिनं केलेल्या कष्टात जन्माला आले आहेत.
- घे नाव आणि लढ उत्तम होण्यासाठी.
खालील प्रश्नांची 3 – 4 वाक्यात उत्तरे लिहा.
(1) लेखक बातमी सांगतो म्हटल्यावर आई काय म्हणाली?
उत्तर – लेखकाने बातमी सांगतो म्हटल्यावर आई म्हणाली, “कसली बातमी? भारा वाहून डोक्याला कड आलाय. एकजण जळणाचं नाव काढत नाही, एकटी आई किती मरलं याचा कोणी विचार करीत नाही डोक्यात फणी घातली की केसांचा पुंजकाच हाताला येतोय.” ती त्याचं म्हणणं ऐकायच्या आधीच तिच्या दुःखाच्या आणि कष्टाच्या गोष्टी सांगू लागली.
(2) आईचा चेहरा गंभीर का झाला?
उत्तर – लेखकाच्या पुढील शिक्षणाचा खर्च कसा करायचा या चिंतेने आईचा चेहरा गंभीर झाला होता. तिला वाटत होतं की त्याच्या शिक्षणामुळेच कुटुंबाचे भविष्य उजळू शकेल, पण त्यासाठी पैसे जमवण्याचे तिच्या पुढे आव्हान होते.
(3) पाणी आणण्यास जातांना आई लेखकास…
उत्तर – लेखकाला पाणी आणण्यास पाठवताना आईने त्याला भाकरीसाठी थोडी साखर चिमूटभर खायला सांगितली. तिने त्याला उद्याच्या चहासाठी साखर वाचवायला सांगितलं कारण त्यांची आर्थिक परिस्थिती तंग होती.
(4) अण्णाने काय काय करावे असे आईस वाटे?
उत्तर – आईला वाटत होतं की अण्णाने दारू सोडावी, रोज कामाला जावे, पैसे मिळवून संसाराची जबाबदारी उचलावी, आणि पोरांना शिक्षण द्यावे. ती विचार करायची की अण्णाने स्वतःचे कर्तव्य निभावावे आणि मुलांचे भवितव्य घडवावे.
(5) आईने लेखकास कोणते आश्वासन दिले?
उत्तर – आईने लेखकाला आश्वासन दिले की तो शिकायला पाहिजे. तिने सांगितले की पुढे राबून, कष्ट करून त्याच्या शिक्षणासाठी पैसा जमवेल. आईने त्याला काळजी न करण्यास सांगितले.
(6) लेखकाने आईस तू काळजी करू नकोस असे का म्हटले?
उत्तर – लेखकाने आईला सांगितले की तो बोर्डिंगमध्ये जाऊन राहील जिथे शिक्षण आणि जेवण मोफत आहे. त्यामुळे आईला खर्चाच्या बाबतीत काळजी करण्याचे कारण नाही, असे त्याला वाटले.
(7) माळावरच्या थळोबावर लेखकाचा विश्वास का नव्हता?
उत्तर – लेखकाला माळावरच्या थळोबा देवावर विश्वास नव्हता कारण देव कधीही त्यांच्या कष्टात मदत करत नव्हता. उलट देवासाठीच नैवेद्य आणि नारळ लागायचे, त्यामुळे त्याला देवाच्या उपयुक्ततेबद्दल शंका होती.
(8) आजोबांना वाईट का वाटे?
उत्तर – आजोबांना इलंदाचा नवरा म्हणजे अण्णा तिच्या सुखासाठी योग्य नव्हता हे समजून वाईट वाटायचे. इलंदा दु:खात होती आणि अण्णा दारू पिऊन तिला त्रास देत होता याची जाणीव होऊन आजोबा स्वतःलाच दोष देत होते.
(9) अण्णा मरण पावल्यावर आईची अवस्था कशी झाली?
उत्तर – अण्णा मरण पावल्यानंतर आई व्याकुळ झाली. ती जमिनीवर डोकं आपटून शोक करत होती. तरीही नवऱ्यावर असलेले तिचे गाढ प्रेम आणि श्रद्धा तिच्या वागण्यातून स्पष्ट दिसत होते.
(10) लेखकाबरोबर भांडण झाल्यावर आई काय म्हणे?
उत्तर – लेखकाबरोबर भांडण झाल्यावर आई म्हणायची, “वाघासारखा माझा नवरा गेला म्हणून तुमचं बोलणं खाण्याची वेळ माझ्यावर आली.” त्यामुळे तिच्या नवऱ्याबद्दल तिच्या मनात एक अदृश्य आठवण आणि भावना होती.
प्र.4 खालील प्रश्नांची उत्तरे पाच ते सहा वाक्यात लिहा.
1. आक्का आपल्या मुलाच्या पास झाल्याचा आनंद का व्यक्त करू शकत नव्हती?
उत्तर – आक्काला आपल्या मुलाच्या यशाचा आनंद जरूर झाला होता, पण ती तो व्यक्त करू शकत नव्हती कारण तिला आर्थिक अडचणीची काळजी होती. घरातील गरजा पूर्ण करण्यासाठी ती सतत मेहनत करत असे, आणि त्याच वेळी मुलाच्या पुढील शिक्षणाचा खर्च कसा भागवायचा याची चिंता तिला होती. त्यामुळे मुलाचा पास होणे हे आनंदाचे असले तरी तिला भविष्याबद्दलची चिंता अधिक होती, ज्यामुळे ती बाहेरून आनंद व्यक्त करू शकत नव्हती.
2. आडावरून घागर घेऊन येताना लेखक कोणत्या प्रश्नांचं ओझं घेऊन आले?
उत्तर – लेखकाला आपल्या आईच्या उदासीनतेचे कारण समजत नव्हते. त्याच्या मनात प्रश्न होते की आई आपल्या यशामुळे आनंद का व्यक्त करत नाही. तसेच, त्याच्या शिक्षणाचा खर्च कसा भागवायचा, आईच्या मेहनतीमुळे तिचे स्वप्न कधी पूर्ण होणार नाही का, असे विचार त्याच्या मनात होते. पाणी आणताना या प्रश्नांनी त्याचं मन भरलं होतं, ज्यामुळे तो विचारात पडला होता.
3. लेखकाबरोबर भांडण झाल्यावर आई काय म्हणे?
उत्तर – लेखकाबरोबर भांडण झाल्यावर आई आपल्या नवऱ्याची आठवण काढून म्हणायची की, “वाघासारखा माझा नवरा गेला म्हणून तुमचं बोलणं खाण्याची वेळ माझ्यावर आली.” ती तिच्या नवऱ्याविषयी खूप आदर आणि प्रेम व्यक्त करायची. नवऱ्याच्या मृत्यूने तिचे मन दुखावले होते, त्यामुळे मुलांसोबतच्या भांडणात तिची रुखरुख बाहेर यायची.
4. लेखक कोणते दिवास्वप्न पहात असे?
उत्तर – लेखक दिवास्वप्नात आपल्या आईला खूप भारी लुगडं घेऊन देईल, चांगली नोकरी मिळवेल, त्याच्या मेहनतीने कुटुंबाला सन्मान मिळवून देईल, असे स्वप्न पाहत असे. आईला त्याने कधीही दुःख होऊ देणार नाही, आणि तिला एक आनंदी जीवन देईल, असे त्याचे स्वप्न होते. त्याला हे स्वप्न पूर्ण करण्याची खूप इच्छा होती.
5. अण्णा वारल्यावर आईचे जगच खलास झाले होते म्हणजे काय?
उत्तर – अण्णा वारल्यावर आईला त्याच्याविषयी खूप दुःख झाले होते, कारण तिच्या मनात त्याच्याविषयी आदर आणि प्रेम होते. ती रोज अण्णाला शिव्या देत असली तरी त्यांच्या जाण्याने तिचे आयुष्य एकाकी झाले. नवऱ्याच्या मृत्यूने तिला आधार गमावल्यासारखे वाटले आणि तिचे जग निरर्थक झाले असे तिला जाणवले.
6. उत्तम कांबळे यांचा थोडक्यात परिचय लिहा.
उत्तर – उत्तम कांबळे हे 1956 मध्ये जन्मलेले मराठी साहित्यिक आहेत. ते ‘सकाळ’ माध्यम समूहाचे माजी मुख्य संपादक होते. त्यांनी श्राद्ध, अस्वस्थ, नायक यासारख्या कादंबऱ्या आणि रंग माणसांचे, कथा माणसांच्या यासारखे कथा संग्रह लिहिले आहेत. त्यांच्या ‘आई समजून घेताना’ आणि वाट तुडवताना या आत्मकथनांना विशेष प्रसिद्धी मिळाली आहे. 2010 साली ठाणे येथे झालेल्या साहित्य संमेलनाचे अध्यक्षपदही त्यांनी भूषविले.
प्र.5 संदर्भासह स्पष्टीकरण करा.
(1) “बाबा थळोबा माझ्या पोराच्या कामात यश दे.”
संदर्भ: हे वाक्य ‘आई समजून घेताना’ या पाठातील असून ‘उत्तम कांबळे’ हे या पाठाचे लेखक आहेत.
स्पष्टीकरण: इथे, आक्का थळोबा देवाला आपल्या मुलाच्या यशासाठी प्रार्थना करीत आहे. तिची भावना आहे की देवाने तिच्या मुलाच्या प्रयत्नांना यशस्वी करून त्याला आशीर्वाद द्यावे. आक्का आपल्या मुलाच्या उज्वल भविष्यासाठी देवाची मदत मागते.
(2) “पुढल्या शिक्षणाला लई खर्च येईल का?”
संदर्भ: हे वाक्य ‘आई समजून घेताना’ या पाठातील असून ‘उत्तम कांबळे’ हे या पाठाचे लेखक आहेत.
स्पष्टीकरण: या वाक्यात आक्काच्या चिंतेचे प्रदर्शन होते. ती विचारते की पुढील शिक्षणासाठी मोठा खर्च येईल का, कारण ती मजुरी करून कष्टाने पैसे मिळवते आणि तिला चिंता आहे की तिला तिच्या मुलासाठी शिक्षणाची व्यवस्था कशी करायची.
(3) “तू शिक ! आणखी राबेन मी.”
संदर्भ: हे वाक्य ‘आई समजून घेताना’ या पाठातील असून ‘उत्तम कांबळे’ हे या पाठाचे लेखक आहेत.
स्पष्टीकरण: आक्का तिच्या मुलाला शिकण्यासाठी प्रेरित करते. ती त्याला सांगते की तो फक्त शिकावा आणि ती आणखी मेहनत करेल. ती तिच्या मुलाच्या शिक्षणासाठी स्वतःची शारीरिक मेहनत वाढविण्यास तयार आहे.
(4) “ओठावर शिव्या असल्या तरी काळजात नवऱ्याविषयी प्रेम श्रद्धा असलेली आक्का मला नवीन होती.”
संदर्भ: हे वाक्य ‘आई समजून घेताना’ या पाठातील असून ‘उत्तम कांबळे’ हे या पाठाचे लेखक आहेत.
स्पष्टीकरण: इथे लेखकाची आई, आक्का, नेहमी आपल्या नवऱ्याला शिव्या देत असे. पण त्याच्या मृत्यूनंतर ती त्याच्याविषयी असलेले अपरंपार प्रेम आणि श्रद्धा प्रकट करते. यामुळे लेखकाला तिच्या मनातील असली भावना कळते.
(5) “ती स्वतःचं भविष्य लेकरांच्या भविष्यात बघत होती.”
संदर्भ: हे वाक्य ‘आई समजून घेताना’ या पाठातील असून ‘उत्तम कांबळे’ हे या पाठाचे लेखक आहेत.
स्पष्टीकरण: इथे आक्का तिच्या मुलांच्या भविष्यासाठी आपले सारे श्रम आणि त्याग करीत आहे. तिचे स्वप्न आहे की तिचे मुल उज्वल भवितव्यासाठी तयारी करू शकतील. ती स्वतःचे भविष्य मुलांच्या यशात बघते.
(6) “वर्तमान तर आम्हा लेकरांसाठी तिनं गहाण टाकला होता.”
संदर्भ: हे वाक्य ‘आई समजून घेताना’ या पाठातील असून ‘उत्तम कांबळे’ हे या पाठाचे लेखक आहेत.
स्पष्टीकरण: लेखक वरील वाक्यातून सांगतो की त्याची आई, आक्का, आपल्या मुलांच्या भविष्यासाठी वर्तमान कष्टांनी गहाण टाकले आहे. ती आपल्या मुलांसाठी आपले सर्वकाही त्याग करते, कष्ट करते आणि त्यांच्या सुखासाठी झुंजते.
प्र.6 खालील प्रश्नांची उत्तरे सात ते आठ वाक्यात लिहा.
(1): आक्काला अण्णांनी काय करावे असे वाटत असे? का?
उत्तर – आक्काला असे वाटत होते की अण्णांनी दारू सोडावी, रोज कामाला जावे, मिळालेला पैसा संसारासाठी वापरावा, मुलांच्या शिक्षणावर खर्च करावा आणि पोरांना शिक्षण मिळवून द्यावे. तिला इच्छा होती की अण्णांनी घराच्या गरजा पूर्ण कराव्यात, मुलांना चांगले कपडे घ्यावेत, आणि सर्वांकरता आर्थिक स्थैर्य मिळवावे. तिची ही इच्छा तिच्या मुलांप्रती असलेल्या काळजीमुळे होती. तिला वाटत होते की अण्णाने जबाबदारीने वागून घरासाठी योगदान द्यावे. यामुळे आक्काच्या मनात अण्णासोबत कडवटपणा निर्माण झाला होता.
प्र. 6 (2): पाठातील दोन प्रसंगातून लेखकाने आईला कसे समजून घेतले?
उत्तर – लेखकाने आईला समजून घेण्यासाठी दोन प्रसंगांवर विचार केला आहे. पहिल्या प्रसंगात, लेखकाने शाळेत पहिला आल्याची आनंदाची बातमी आईला सांगण्याचा प्रयत्न केला, पण आईने तितकासा आनंद व्यक्त केला नाही. त्याच्या शिक्षणावरील खर्चाची चिंता आईला सतावत होती, त्याचे यश आनंदाने व्यक्त करण्यासाठी ती मानसिकरित्या मोकळी नव्हती. दुसऱ्या प्रसंगात, अण्णाच्या मृत्यूनंतर आईचे दुःख पाहून लेखकाला आईच्या मनात नवऱ्यावरील प्रेम आणि त्याविषयीची श्रद्धा कळली. तिच्या बाह्य कठोरतेमागे प्रेम आणि त्याग लपलेले आहेत, हे लेखकाला उमगले. यामुळे आईच्या बलिदानाचे महत्त्व लेखकाने समजून घेतले.
पाठातील विरुद्धार्थी शब्द
1. आनंद – दुःख
2. स्वागत – निराशा
3. काम – आराम
4. प्रेम – द्वेष
5. वास्तविक – काल्पनिक
6. कठोर – मृदू
7. आशा – निराशा
8. यश – अपयश
9. श्रद्धा – अविश्वास
10. उजेड – अंधार
सरावासाठी अधिक प्रश्न –
- “पुढच्या शिक्षणाला लई खर्च येईल का?” या वाक्यातील ‘लई’ शब्दाचा अर्थ काय?
उत्तर: जास्त.
- “तू काळजी नको करूस.” हे वाक्य कोणी म्हटले?
उत्तर: मुलाने.
- आक्काने पाण्याची घागर कोठून आणायला सांगितली?
उत्तर: आडावरून.
- “ओठावर शिव्या असल्या तरी” या वाक्यातील ‘ओठावर शिव्या’ याचा अर्थ काय?
उत्तर: वादग्रस्त शब्द.
- मुलाच्या पुढच्या शिक्षणासाठी कोण काळजीत होती?
उत्तर: आक्का.
- “चूल पेटवते” या वाक्यातील ‘चूल’ शब्दाचा अर्थ काय?
उत्तर: स्वयंपाकासाठी वापरली जाणारी साधन.
- थळोबा हा कोणता देव आहे?
उत्तर: माळावरचा देव.
- मुलाच्या यशासाठी आक्काने कोणाला प्रार्थना केली?
उत्तर: थळोबा देवाला.
- आक्का कोणासाठी झुंजत होती?
उत्तर: मुलांच्या भविष्यासाठी.
- लेखकाचे नाव काय आहे?
उत्तर: उत्तम कांबळे.
- आक्काच्या नवऱ्याने कोणता वाईट व्यसन लावले होते?
उत्तर: दारू पिण्याचे.
- मुलाचा यशाचा आनंद आक्काने कसे व्यक्त केले?
उत्तर: थंड स्वागत करून.
- आक्का कोणाच्या मदतीने घर सांभाळत होती?
उत्तर: स्वतःच्या मेहनतीने.
- “तिनं आमच्या लेकरांसाठी गहाण टाकला होता.” या वाक्यातील ‘गहाण टाकला’ याचा अर्थ काय?
उत्तर: सर्वकाही त्याग करून.
- “तिचं भविष्य लेकरांच्या भविष्यात बघत होती.” या वाक्यातील ‘भविष्य’ शब्दाचा अर्थ काय?
उत्तर: येणारा काळ.
