STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – SOCIAL STUDIES
PART – 2
समाज शास्त्र
प्रकरण-25वे
INDIA – LAND USE AND AGRICULTURE
भारतातील उपयुक्त जमीनीचा वापर आणि शेती व्यवसाय
महत्त्वाच्या नोट्स
1. जमिनीचा वापर:
अरण्ये, शेती, गवताळ प्रदेश, पडीक जमीन आणि बिगर शेतीसाठी जमिनीचा उपयोग केला जातो.
2. जमिनीचे प्रकार:
मशागतीची जमीन, वनजमीन, बिगरशेती जमीन, पडीक जमीन, गवताळी जमीन.
3. शेतीचा अर्थ व महत्त्व:
जमीन नांगरणे व पिके पिकवणे म्हणजे शेती. शेतीत पशुपालन, मत्स्यपालन, वनीकरणाचाही समावेश होतो.
4. शेतीचे प्रकार:
1. संघन शेती – एकाच शेतीत वर्षभरात दोन तीन पिके घेणे.
2. उदरनिर्वाह शेती – स्वतःच्या गरजेसाठी शेती.
3. व्यापारी शेती – विक्रीसाठी शेती.
4. मिश्र शेती – पिकांसोबत पशुपालन, मधमाश्या पालन.
5. बागायती शेती – चहा, कॉफी, रबर इत्यादी पिके.
5. पिकांचे हंगाम:
खरीप: पेरणी – जून-जुलै, कापणी – सप्टेंबर-ऑक्टोबर. (भात, कापूस)
रब्बी: पेरणी – ऑक्टोबर-नोव्हेंबर, कापणी – फेब्रुवारी-मार्च. (गहू)
उन्हाळी: उन्हाळ्यात घेतली जाणारी पिके (मुग, उडीद).
6. अन्नधान्य पिके:
भात: भारताचा जगात दुसरा क्रमांक. पं. बंगाल हे प्रमुख राज्य.
गहू: उत्तर प्रदेश हे सर्वाधिक उत्पादन करणारे राज्य.
7. व्यापारी पिके:
ऊस, कापूस, चहा, कॉफी, रबर इत्यादी.
I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा:
1. जमिनीच्या विविध उद्देश्याच्या उपयोगाला जमिनीचा वापर असे म्हणतात.
2. एकाच व्यवसायाच्या जमिनीत एकाच वेळी दोन-तीन पिके पिकविण्याला संघन शेती असे म्हणतात.
3. शेतकरी आपल्या जीवनावश्यक असलेल्या पिक पिकविण्यास उदरनिर्वाह शेती असे म्हणतात.
4. बागायती शेतीच्या प्रगतीला सुवर्ण क्रांती असे म्हणतात.
5. भारतात जास्त भात पिकविणारे राज्य पश्चिम बंगाल आहे.
6. उन्हाळ्यात केल्या जाणाऱ्या शेतीच्या मोसमाला गळीत मोसम म्हणतात.
II. समूहात चर्चा करून उत्तरे लिहा:
7. जमिनीच्या वापरावर परिणाम करणारे घटक कोणते आहेत?
जमिनीच्या वापरावर नैसर्गिक, आर्थिक, सामाजिक, व तांत्रिक घटकांचा मोठा परिणाम होतो.
नैसर्गिक घटक: हवामान, पाऊस, मातीचा प्रकार व भूस्वरूप.
आर्थिक घटक: शेतीसाठी आवश्यक असलेल्या संसाधनांवर होणारा खर्च आणि बाजारपेठेतील मागणी.
सामाजिक घटक: स्थानिक परंपरा आणि शेतकऱ्यांच्या रूढी.
तांत्रिक घटक: सिंचन पद्धती, नवीन तंत्रज्ञानाचा वापर, आणि यंत्रसामग्री.
8. शेती म्हणजे काय? शेतीचे प्रकार कोणते?
उत्तर -: शेती म्हणजे जमीन नांगरून त्यात पिके पिकविण्याचा व्यवसाय. माणसाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी तसेच उद्योगांसाठी लागणाऱ्या कच्च्या मालाचे उत्पादन यामधून होते.
शेतीचे प्रमुख प्रकार:
संघन शेती: एकाच शेतीत वर्षभरात दोन तीन पिके
उदरनिर्वाह शेती: शेतकऱ्याच्या कुटुंबासाठीच पिके घेणे.
व्यापारी शेती: विक्रीसाठी पिके घेणे.
बागायती शेती: सिंचन सुविधा असलेल्या ठिकाणी केली जाणारी शेती.
मिश्र शेती: शेतीसोबत पशुपालन आणि इतर व्यवसाय करणारी पद्धत.
9. खरीप शेती म्हणजे काय?
उत्तर -: खरीप शेती म्हणजे पावसाळ्यात पेरणी करून पिके घेतली जाणारी शेती. ही पिके जून-जुलैमध्ये पेरली जातात आणि सप्टेंबर-ऑक्टोबरमध्ये कापणी केली जाते. भात, ज्वारी, मका, आणि कापूस ही खरीप पिके आहेत.
10. रब्बी शेती म्हणजे काय?
उत्तर -: रब्बी शेती म्हणजे थंडीच्या हंगामात पेरणी करून घेतली जाणारी शेती.ही पिके ऑक्टोबर-नोव्हेंबरमध्ये पेरली जातात आणि फेब्रुवारी-मार्चमध्ये कापणी केली जाते.गहू, हरभरा, आणि मोहरी ही रब्बी पिके आहेत.
11. कापसाचे पिक घेण्यासाठी आवश्यक असलेले घटक कोणते?
उत्तर -: हवामान: 21°C ते 30°C तापमान
पाऊस: मध्यम स्वरूपाचा पाऊस (60-100 से.मी.)
माती: काळी माती किंवा वालुकामय माती
ऊन : पिक वाढीसाठी भरपूर सूर्यप्रकाश आवश्यक आहे.
सिंचन: पावसाचे कमी प्रमाण असेल तर सिंचन पद्धती आवश्यक आहे.
सराव प्रश्न आणि त्यांची उत्तरे:
1. जमिनीच्या विविध उपयोगाला काय म्हणतात?
उत्तर -: जमिनीचा वापर.
2. एकाच शेतीत वर्षभरात दोन तीन पिके घेण्यास काय म्हणतात?
उत्तर -: संघन शेती.
3. स्वतःच्या गरजेसाठी शेतीला काय म्हणतात?
उत्तर -: उदरनिर्वाह शेती.
4. भारताचे गव्हाचे कोठार कोणते राज्य आहे?
उत्तर -: पंजाब
5. पं. बंगालमध्ये कोणते पीक जास्त घेतले जाते?
उत्तर -: भात
6. खरीप हंगामातील प्रमुख पीक कोणते?
उत्तर -: कापूस
7. रब्बी हंगामात घेतले जाणारे महत्त्वाचे पीक कोणते?
उत्तर -: गहू
8. उन्हाळी हंगामात कोणते पीक घेतले जाते?
उत्तर -: मूग , उडीद , तेलबिया
9. गव्हाचे उत्पादन करणारे राज्य कोणते?
उत्तर -: उत्तर प्रदेश.
10. मिश्र शेतीत कोणते व्यवसाय समाविष्ट असतात?
उत्तर -: पिके, पशुपालन, मधमाश्या पालन.
11. गवताळ प्रदेशात सर्वाधिक क्षेत्र असलेले राज्य कोणते?
उत्तर -: हिमाचल प्रदेश.
12. शेतीचा सर्वात जुना प्रकार कोणता आहे?
उत्तर -: उदरनिर्वाह शेती.
13. चहा आणि कॉफी कोणत्या प्रकारात मोडतात?
उत्तर -: बागायती शेती.
14. भारताचा भात पिकविण्यातील जागतिक क्रमांक कोणता आहे?
उत्तर -: दुसरा.
15. रब्बी हंगामात पेरणी कधी केली जाते?
उत्तर -: ऑक्टोबर-नोव्हेंबर.
