इयत्ता – सातवी
विषय – समाज विज्ञान
माध्यम – मराठी
अभ्यासक्रम – 2023 सुधारित
विषय – स्वाध्याय
प्रकरण 5.ब्रिटीश सत्तेचा विस्तार (1758 – 1856)
अभ्यास
1. एका शब्दात किंवा एका वाक्यात उत्तरे द्या.
उत्तर – बक्सारची लढाई ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनी आणि बंगालचा नवाब मीर कासीम,औंधचा नवाब आणि मोगल राजा यांच्या लष्करी युतीमध्ये झाली.
2. दिवाणी हक्क म्हणजे काय ?
उत्तर – ‘दिवानी’ हक्क म्हणजे 1765 मध्ये बंगाल (आसाम), बिहार आणि ओरिसा या प्रांतांमध्ये ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीला जमीन कर वसूल करण्याचा मिळालेला अधिकार होय.
3. रणजीत सिंह कोण होता?
उत्तर –रणजित सिंह हा एक शीख नेता होता.जो लाहोर (पंजाब) चा राजा बनला आणि विविध शीख पंथांना एकत्र करून पंजाबमध्ये एक मजबूत राजकीय शक्ती तयार केली.
4. सहाय्यक सैन्य पद्धत कोणी अमंलात आणली ?
उत्तर – लॉर्ड वेलस्लीने ‘सहाय्यक सैन्य पद्धत’ अंमलात आणली.
2. दोन तीन वाक्यात उत्तरे द्या.
1. दिवाणी अधिकार इंग्रजांनी कसा लागू केला? त्याचे परिणाम काय झाले ?
उत्तर – इंग्रजांनी 1765 मध्ये शहा आलम दुसरा सोबत केलेल्या करारानुसार दिवाणीचा अधिकार मिळवला.या करारानुसार, ब्रिटिशांनी मुघल राजाला 26 लाख रुपये दिले आणि त्या बदल्यात त्यांनी बंगाल, बिहार आणि ओरिसा प्रांतांमध्ये दिवाणीचे अधिकार मिळवले.
दिवाणी परिणाम – यामुळे इंग्रजांना जमीन कर गोळा करण्यास आणि बंगालमध्ये अधिकृत सार्वभौमत्व वापरण्याची परवानगी मिळाली, ज्यामुळे गंभीर आर्थिक शोषण झाले आणि कंपनीच्या तिजोरीत प्रचंड संपत्ती भरली.
2. सहायक सैन्य पद्धतीचे परिणाम कोणते ?
उत्तर – सहायक सैन्य पद्धतीचे परिणाम खालीलप्रमाणे –
सहाय्यक सैन्य पद्धतीचे परिणाम
सैन्यासाठी अफाट खर्च केल्यामुळे भारतीय राजे आर्थिक दृष्ट्या दुर्बल झाले.
ब्रिटिशांनी बराच भूभाग आपल्या कब्जात घेतला.
ही पद्धत मान्य केलेल्या राजांनी आपला सर्वाधिकार गमावला.
3. दत्तक पुत्राला हक्क नसलेली नीती न्याययुक्त का नव्हती’ ?
उत्तर – लॉर्ड डलहौसीची दत्तक पुत्राला हक्क नसलेली नीती अन्यायकारक होती.कारण दत्तक घेतलेल्या मुलांना सिंहासनाचा वारसा मिळण्याचा अधिकार नाकारला होता.कोणत्याही भारतीय राजाला जर पुत्र नसेल तर तो आपले राज्य गमावेल.ज्यामुळे औध,सातारा, नागपूर आणि झाशी यांसारखी अनेक राज्ये ब्रिटिशांनी ताब्यात घेतली.या धोरणामुळे दत्तक घेण्याच्या भारतीय परंपरेकडे दुर्लक्ष झाले आणि परिणामी भारतावरील ब्रिटिशांनी नियंत्रण आणखी वाढवले.