सर चंद्रशेखर वेंकटरमण (सी. व्ही. रमन) – जीवन परिचय
सर चंद्रशेखर वेंकटरमण, यांना आपण “सी. व्ही. रमन” म्हणून ओळखतो, हे भारताचे महान भौतिकशास्त्रज्ञ होते. त्यांनी प्रकाशाच्या विखुरणावर केलेल्या संशोधनामुळे “रमन प्रभाव” (Raman Effect) शोधून काढला आणि 1930 साली त्यांना भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक मिळाले. त्यांचा जीवनप्रवास प्रेरणादायी आहे आणि त्यांच्या जीवनातील काही अविस्मरणीय प्रसंग आजही आपल्याला मार्गदर्शन करतात.
१. बालपण आणि शिक्षणाचा प्रारंभ
सी. व्ही. रमन यांचा जन्म ७ नोव्हेंबर १८८८ रोजी तिरुचिरापल्ली, तमिळनाडू येथे झाला. त्यांचे वडील चंद्रशेखर अय्यर हे गणित व भौतिकशास्त्राचे प्राध्यापक होते. त्यामुळे विज्ञानाबद्दलची आवड त्यांना बालपणापासूनच होती. अवघ्या ११ व्या वर्षी त्यांनी मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण केली, तर १३ व्या वर्षी त्यांनी इंटरमिजिएट शिक्षण पूर्ण केले.
त्यांच्या बुद्धिमत्तेमुळे त्यांना मद्रासच्या प्रेसीडेंसी कॉलेजमध्ये प्रवेश मिळाला, जिथे त्यांनी १९०४ मध्ये भौतिकशास्त्रात पदवी घेतली आणि सुवर्णपदक मिळवले. १९०७ मध्ये त्यांनी पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले आणि सरकारी सेवेत सामील झाले.
२. भारतीय वित्त विभागातील (Indian Finance Department) नोकरी सोडण्याचा ऐतिहासिक निर्णय
त्या काळात संशोधनासाठी फारशी सुविधा नव्हती. त्यामुळे रमन यांनी सुरुवातीला सरकारी नोकरी पत्करली. ते कलकत्त्याच्या ‘अकाउंट्स जनरल’ कार्यालयात काम करत असतानाही त्यांचा वैज्ञानिक अभ्यास सुरूच होता.
एकदा ते कलकत्ता विद्यापीठाच्या ‘इंडियन असोसिएशन फॉर द कल्टीव्हेशन ऑफ सायन्स’ (IACS) या संस्थेत गेले. तिथे त्यांना स्वतंत्र संशोधन करण्याची संधी मिळाली आणि त्यांनी सरकारी नोकरी सोडून पूर्ण वेळ वैज्ञानिक संशोधनात झोकून देण्याचा निर्णय घेतला. हा निर्णय भारतीय विज्ञान क्षेत्रासाठी ऐतिहासिक ठरला.
३. ‘रमन प्रभाव’चा शोध – एक क्रांतिकारी घटना (28 फेब्रुवारी 1928)
सी. व्ही. रमन यांना समुद्राच्या निळ्या रंगाविषयी नेहमीच कुतूहल वाटत असे. त्यांना वाटले की हा रंग केवळ आकाशाच्या परावर्तनामुळे नसून यामागे आणखी काही कारण आहे. त्यांनी आपल्या प्रयोगशाळेत प्रकाशाच्या विखुरणाचा सखोल अभ्यास केला आणि २८ फेब्रुवारी १९२८ रोजी “रमन प्रभाव” (Raman Effect) शोधून काढला.
रमन प्रभावानुसार, जेव्हा प्रकाश एका पारदर्शक माध्यमातून जातो, तेव्हा त्याच्या तरंगलांबीमध्ये काही प्रमाणात बदल होतो. हा शोध इतका महत्त्वाचा होता की तो भौतिकशास्त्रातील मूलभूत सिद्धांतांपैकी एक मानला जातो.
४. नोबेल पारितोषिक आणि जागतिक सन्मान (1930)
सी. व्ही. रमन यांचा “रमन प्रभाव” जागतिक स्तरावर मान्य करण्यात आला आणि त्यासाठी त्यांना १९३० मध्ये भौतिकशास्त्राचा नोबेल पुरस्कार देण्यात आला. नोबेल मिळवणारे ते पहिले भारतीय वैज्ञानिक ठरले.
त्या वेळी भारत अजूनही ब्रिटिशांच्या अधिपत्याखाली होता, त्यामुळे भारतीय वैज्ञानिकाला नोबेल मिळणे ही संपूर्ण देशासाठी अभिमानाची गोष्ट होती. त्यांनी आपला नोबेल पुरस्कार भारतीय विज्ञानाला अर्पण केला.
५. भारतीय विज्ञानाला दिलेले योगदान
नोबेल पारितोषिकानंतरही सी. व्ही. रमन यांनी संशोधन सुरूच ठेवले. त्यांनी १९३४ मध्ये बंगळुरूमध्ये ‘इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स’ (IISc) मध्ये संशोधन प्रमुख म्हणून कार्यभार स्वीकारला. पुढे त्यांनी १९४८ मध्ये ‘रमन रिसर्च इन्स्टिट्यूट’ (RRI) ही संस्था स्थापन केली.
त्यांनी ध्वनी, संगीत, स्फटिकशास्त्र (Crystallography), आणि प्रकाश यासंबंधी महत्त्वाचे संशोधन केले.
६. अविस्मरणीय प्रसंग – भारतीय वैज्ञानिकांसाठी प्रेरणा
(१) रमन प्रभावाचा प्रयोग – कोलकात्यातील आनंद)
सी. व्ही. रमन यांनी “रमन प्रभाव” सिद्ध झाल्याचा आनंद साजरा करण्यासाठी २८ फेब्रुवारी १९२८ रोजी संपूर्ण प्रयोगशाळेत मिठाई वाटली. हा दिवस आजही भारतात “राष्ट्रीय विज्ञान दिन” म्हणून साजरा केला जातो.
(२) ‘नोबेल’ मिळाल्यानंतरचा अभिमानास्पद क्षण
नोबेल पुरस्कार स्वीकारण्यासाठी स्टॉकहोमला जाताना त्यांनी आपल्या हातात भारतीय ध्वज धरला होता. त्या वेळी भारत स्वतंत्र नव्हता, पण त्यांनी अभिमानाने सांगितले, “माझ्या हृदयात भारताचा झेंडा नेहमी फडकत राहील!”
(३) वैज्ञानिकांना प्रेरित करणारा प्रसंग
एकदा एका विद्यार्थ्याने त्यांना विचारले, “सर, वैज्ञानिक संशोधनासाठी काय महत्त्वाचे असते?”
रमन यांनी हसत उत्तर दिले, “कुतूहल! जर तुम्ही गोष्टींचा खोलवर विचार केला नाही, तर मोठे संशोधन कसे कराल?”
७. शेवटची वर्षे आणि वारसा
सी. व्ही. रमन यांनी शेवटपर्यंत विज्ञानसेवा केली. १९७० मध्ये त्यांना हृदयविकाराचा झटका आला. डॉक्टरांनी विश्रांती घेण्यास सांगितले, पण त्यांनी प्रयोगशाळा सोडली नाही. शेवटी २१ नोव्हेंबर १९७० रोजी त्यांनी अंतिम श्वास घेतला.
त्यांचा वारसा आजही विज्ञानप्रेमींना प्रेरित करतो. त्यांच्या नावाने “रमन प्रभाव”, “रमन संशोधन संस्था”, तसेच अनेक पुरस्कार आणि विज्ञान संशोधन केंद्रे स्थापन करण्यात आली आहेत.
समारोप –
सी. व्ही. रमन यांचे जीवन हे भारतीय विज्ञान क्षेत्रासाठी एक प्रकाशस्तंभ आहे. त्यांनी आपल्या ज्ञानाच्या जोरावर संपूर्ण जगाला भारताच्या वैज्ञानिक क्षमतेची ओळख करून दिली. त्यांच्या अजरामर कार्यामुळे ते नेहमीच विज्ञानाच्या इतिहासात अढळ स्थान राखून राहतील.
“विज्ञान ही फक्त एक संकल्पना नाही, ती जिज्ञासेची आणि तपश्चर्येची फलश्रुती आहे.” – सर सी. व्ही. रमन
