KTBS KARNATAKA
STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – MARATHI
PART – 2
मराठी
पद्य – 9
नेनंता गुराखी
कवितेचा सारांश :
‘नेनंता गुराखी’ या कवितेत ग्रामीण जीवनातील शेतकऱ्यांच्या दुःखद आणि कठीण आयुष्याचे चित्रण केले आहे. लहान वयातच गुराखीपणाच्या जबाबदाऱ्या सांभाळणाऱ्या बालकाच्या आयुष्याची वेदना कवीने व्यक्त केली आहे. चिखलात खेळणाऱ्या बालपणाची निरागसता हरवून तो कठोर परिश्रम करणारा गुराखी कसा होतो, याचे सुंदर वर्णन या कवितेत आहे.
कवी परिचय (About the Poet):
इंद्रजित भालेराव (जन्म: १९६२) हे ग्रामीण जीवनातील दुःख, कष्ट, आणि निसर्गाशी नाते जोडणाऱ्या कवितांसाठी प्रसिद्ध आहेत. त्यांचे काही महत्त्वाचे काव्यसंग्रह आहेत – आम्ही काबाडाचे धनी, कुळंबिणीची कहाणी आणि बालकविता संग्रह गावाकड चल माझ्या दोस्ता. त्यांच्या कवितांमध्ये लोकजीवनाचे वास्तव, मायबोलीचा आत्मीय जिव्हाळा, आणि ग्रामीण जीवनातील दुःखाचे दर्शन घडते.
प्र 1: खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
1. गुराख्याला जेवू घालण्यासाठी काय हवे असे आईला वाटते?
उत्तर – गुराख्याला जेवू घालण्यासाठी आईला दूधभात हवा असे वाटते.
2. गायी कोण हाकतो आहे?
उत्तर – गायी गुराखी हाकतो आहे.
3. गुराख्याची फजिती पाहून माय काय करते?
उत्तर – गुराख्याची फजिती पाहून माय जात्यावर गाणी गाते.
4. गुराखी ढोरे कशी वळीतो?
उत्तर – गुराखी ढोरे रुंद पाठ असलेल्या म्हशीसारखी वळीतो.
5. गुराख्याचे पाय कशाने निबर होतात?
उत्तर – गुराख्याचे पाय काटेकुट्यांमुळे निबर होतात.
6. पावसाने झोडपल्यावर गुराखी कोठे उभा राहतो?
उत्तर – पावसाने झोडपल्यावर गुराखी गाईच्या पोटाशी उभा राहतो.
प्रश्न 2: खालील रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा.
- चिखलाची गाय जव्हा
- तिची वाकडीच वाट
- बाई नेनंता गुराखी
- म्हशिवं पालखीत बसे
- त्याचे निबरले पाय
- उभा गाईच्या पोटाशी
- कसा नाही झाला कृष्ण
- दूध मागते उसनं
प्र 3: खालील प्रश्नांची उत्तरे तीन ते चार वाक्यात लिहा.
- गुराख्याची काठी नायकाच्या हातात केव्हा आली?
उत्तर – लहानपणी चिखलाने गाय-गुरे बनवून खेळणाऱ्या नायकाच्या हातात काठी आली तेव्हा तो गुराखी झाला. बालपण संपून त्याला बैलांच्या मागे जाऊन जनावरांना चारण्याचे काम करावे लागले. त्याची निरागसता हरवली आणि जबाबदाऱ्या वाढल्या. - गुराख्याच्या जीवाची आग का होते?
उत्तर – गायी पांगल्यानंतर त्याला त्यांना हाकून आणण्यासाठी कष्ट करावे लागतात. गायी ऐकत नाहीत, त्यामुळे रागाने तो गायीला मारतो पण त्याचा जीव दुखावतो. ही कठीण परिस्थिती त्याला खूप त्रास देते. - गुराखी नेनंता झाला आहे असे आईला का वाटते?
उत्तर – गुराखी लहान वयातच प्रचंड कष्ट करतो, काटेकुट्यांमुळे त्याचे पाय निबर झाले आहेत. पावसात झोडपूनसुद्धा तो गायींच्या पोटाशी थांबतो. आईला वाटते की तो आता पूर्णपणे गुराखी झाला आहे.
प्र 4: खालील प्रश्नांची उत्तरे पाच ते सहा वाक्यात लिहा.
- काठी हातात आल्यावर गुराख्याने काय केले?
उत्तर – काठी हातात आल्यावर गुराख्याने गायींना पांगवण्याचा प्रयत्न केला. गायी ऐकत नसल्यामुळे तो रागाने त्यांना मारतो. मात्र, त्याचा जीव दुखावतो आणि तो रडतो. त्याचे हात-पाय थकून जातात आणि तो निराश होतो. गायींच्या चुकांमुळे त्याला नेहमीच त्रास होतो, पण तरीही तो त्यांचे रक्षण करतो. - गुराखी कृष्ण झाला नाही असे कवी का म्हणतो?
उत्तर – कवी म्हणतो की गुराखी कृष्णासारखा गोपाळकृष्ण होऊ शकला नाही कारण त्याचे जीवन कठीण आहे. त्याला गायींवर प्रेम करायला वेळ मिळत नाही, फक्त कामाच्या जबाबदाऱ्या आहेत. त्याच्या जीवनात आनंदाची कमतरता आहे. तो फक्त दूध मागणाऱ्या गायींच्या मागे राहतो, पण कृष्णासारखा आनंद घेत नाही.
प्र 5: खालील ओळींचे संदर्भासहित स्पष्टीकरण:
- गाई पांगता जीवची रागामुळं व्हई आग
संदर्भ : वरील कवितेची ओळ ‘‘नेनंता गुराखी’’ या इंद्रजित भालेराव यांच्या कवितेतील आहे.
स्पष्टीकरण : गुराखी गायी पांगल्यानंतर त्या हाकून आणण्यासाठी धावपळ करतो. गायी ऐकत नाहीत म्हणून त्याला राग येतो आणि त्याचा जीव दुखावतो.असे या ओळीतून सांगितले आहे.
2. काटेकुटे मुडपीती त्याचे निबरले पाय
संदर्भ : वरील कवितेची ओळ ‘‘नेनंता गुराखी’’ या इंद्रजित भालेराव यांच्या कवितेतील आहे.
स्पष्टीकरण : गुराखी रोज काटेरी रानात चालत राहतो, त्यामुळे त्याचे पाय जखमी होतात पण निबर होतात. त्याच्या कष्टांची व्यथा कवीने या ओळीत मांडली आहे.
3. सदाकदा गोठ्यामधी गायगोहं चोंभाळीत
संदर्भ : वरील कवितेची ओळ ‘‘नेनंता गुराखी’’ या इंद्रजित भालेराव यांच्या कवितेतील आहे.
स्पष्टीकरण : गुराखी गोठ्यात गायींना कुरवाळतो, त्यांचे लाड करतो, त्यांची काळजी घेतो. त्याच्या मेहनतीचे आणि माणुसकीचे दर्शन या ओळीत होते.
प्र 6: खालील प्रश्नांची उत्तरे सात ते आठ ओळीत लिहा.
- कवितेचा आशय सांगा.
उत्तर – ‘नेनंता गुराखी’ ही कविता ग्रामीण जीवनातील कष्टकरी वर्गाचे दुःख मांडते. लहान वयातच गुराखी झालेल्या मुलाचा जीवनसंघर्ष या कवितेत दिसतो. त्याचे बालपण हरवते आणि जबाबदाऱ्या वाढतात. गायींना हाकण्यासाठी, त्यांचे पालनपोषण करण्यासाठी तो कठोर कष्ट करतो. पावसात झोडपूनही तो गायींचे रक्षण करतो. तरीही त्याच्या आयुष्यातील वेदना आणि कष्टांचे दर्शन कवी मांडतो.
2. गुराख्याच्या कोणत्या गुणांचे वर्णन कवी करतो?
उत्तर – कवीने गुराख्याच्या कष्टाळूपणाचे वर्णन केले आहे. त्याचा धैर्य, सहनशीलता, आणि गायींवर असलेले प्रेम दिसते. तो पावसात झोडपूनही गायींचे रक्षण करतो. त्याचे निरागस बालपण हरवून तो जबाबदार गुराखी कसा होतो, हेही कवीने मांडले आहे.
भाषाभ्यास
- दात खाणे
अर्थ: संताप व्यक्त करणे.
वाक्य: त्याने चुकीची गोष्ट केली म्हणून शिक्षक दात खात होते. - जीव रंजीस येणे
अर्थ: अत्यंत त्रास होणे.
वाक्य: गायी वळताना गुराख्याचा जीव रंजीस आला. - हात पाय गळणे
अर्थ: अत्यंत थकून जाणे.
वाक्य: दिवसभर काम केल्यावर त्याचे हात पाय गळाले. - पावसाने झोडपणे
अर्थ: पावसामुळे त्रास होणे.
वाक्य: गुराख्याला पावसाने झोडपल्यावर गाईच्या पोटाशी उभे राहावे लागले.
सरावासाठी ज्यादाचे प्रश्न व उत्तरे
- प्रस्तुत कविता कोणत्या दीर्घ कवितेतून घेतली आहे?
- ‘आम्ही काबाडाचे धनी’
- ‘नेनंता गुराखी’ कवितेतून कोणता वर्गाचे दुःख व्यक्त होते?
- शेतकरी वर्गाचे दुःख
- कविच्या लहानपणी तो काय बनवून खेळायचा?
- चिखलाची गाय
- गाईच्या पाठीत कवीने काय बडवले?
- काठीने आशी
- गाईला वळवताना कवीला कोणता अनुभव येतो?
- जाणवते की ती धान्याला वाकडी वाट करते.
- म्हशीच्या पाठीशी गुराख्याची कशी तुलना केली आहे?
- जशी पालखीत बसतो तसा.
- गुराखीच्या पायांची काय अवस्था झाली होती?
- काट्यांनी निबरले होते.
- कविचा गुराखी कोणाला हिवाळ्यात कास घेताना दिसतो?
- माय आणि गाय.
- नेनंता गुराखी पावसात कुठे उभा होता?
- गाईच्या पोटाशी.
- नेनंता गुराखी दुधासाठी कोणता प्रयत्न करत होता?
- दूध मागण्यासाठी उसनं.
- गुराखीचे पाय कशामुळे दुखत होते?
- काट्याकुट्यातून चालल्यामुळे.
- गुराखी खेळत असताना काय चोंभाळतो?
- गाय-गो-हं.
- गुराखी थकल्यानंतर माय त्याला कशासाठी विचारते?
- दूध-भातासाठी.
- कविच्या मते नेनंता गुराखी कृष्णासारखा का नाही झाला?
- त्याच्या दुःखामुळे.
- कविच्या कवितेचे वैशिष्ट्य काय आहे?
- ग्रामीण दुःखाचे चित्रण आणि निसर्गाशी नाते.
