STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – SOCIAL STUDIES
PART – 2
समाज शास्त्र
प्रकरण-26 वे
Mineral and Power Resources
भारतातील खनिजे व शक्ती साधने
भारत खनिज संपत्तीने समृद्ध असून अपारंपरिक शक्ती साधनांच्या विकासाकडे विशेष लक्ष दिल्यास देशाचा ऊर्जा तुटवडा कमी होऊ शकतो. ऊर्जा संवर्धन आणि पर्यावरणाचे संरक्षण हे भावी पिढ्यांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
संक्षिप्त नोट्स:
1. खनिजांचे महत्त्व आणि प्रकार:
खनिज म्हणजे निसर्गात आढळणाऱ्या रासायनिक संयोजनांचे मिश्रण.
भारतात लोहयुक्त खनिजे, मँगनीज, बॉक्साईट, अभ्रक, आणि सोने महत्त्वाचे आहेत.
2. प्रमुख खनिजे:
लोहयुक्त खनिजे: कर्नाटक, झारखंड, ओरिसा येथे मोठ्या प्रमाणात साठे.
मँगनीज: पोलाद तयार करण्यासाठी महत्त्वाचे. ओरिसा, महाराष्ट्र, मध्यप्रदेशात साठे.
बॉक्साईट: अल्युमिनियम उत्पादनासाठी वापरले जाते. महाराष्ट्रातील रत्नागिरी, कोल्हापूर येथे साठे.
अभ्रक: विद्युत उपकरणांमध्ये वापरले जाते. भारत जगातील प्रमुख उत्पादक आहे.
सोने: प्रमुख साठे कर्नाटक, आंध्रप्रदेश येथे.
3. शक्ती साधने:
पारंपरिक उर्जा: कोळसा, पेट्रोलियम, अणुशक्ती यांचा समावेश.
अपारंपरिक उर्जा: सौर, पवन, जलविद्युत यांचा उपयोग वाढवण्याची गरज आहे.
4. उर्जेच्या उणिवा आणि उपाययोजना:
उर्जा स्त्रोतांचे संवर्धन आणि अपारंपरिक उर्जेचा जास्तीत जास्त उपयोग करणे.
जलविद्युत उत्पादनाला प्रोत्साहन देणे.
I. रिकाम्या जागा योग्य शब्दाने भरा:
1. 20 व्या शतकातील अद्भुत लोह अल्युमिनियम.
2. भारतातील सर्वाधिक सोन्याचा साठा मिळणारी खाण कर्नाटकातील कोलार.
3. अभ्रक या धातूला कोळे सोने असे म्हणतात.
II. खालील प्रश्नांची उत्तरे समूहात चर्चा करून लिहा:
4. भारतात मिळणारी खनिज साधने कोणकोणती?
उत्तर – भारतात अनेक प्रकारची खनिजे उपलब्ध आहेत. त्यामध्ये लोहयुक्त खनिजे (मॅग्नेटाईट, हेमेटाईट), मँगनीज, बॉक्साईट, अभ्रक, कोळसा, पेट्रोलियम आणि सोने प्रमुख आहेत. तसेच युरेनियम, थोरियम, आणि लिथियमसारखी अणु खनिजेही आढळतात.
5. मँगनीजचे प्रकार कोणते?
उत्तर – मँगनीजचे प्रमुख प्रकार:
पैरुलोसाईट
सैलोमलिन
ब्रानाईट
मॅग्नाटाईट
होलँडाईट
मँगनीजचा उपयोग पोलाद कठीण करण्यासाठी, विद्युत उपकरणे, रासायनिक पदार्थ आणि काच उत्पादनात होतो.
6. अभ्रकाचे उपयोग सांगा.
उत्तर – अभ्रक हे ते कोळे सोने म्हणून ओळखले जाते याचे विविध उपयोग आहेत:
❇️विद्युत उपकरणांमध्ये इन्सुलेटर म्हणून वापरले जाते.
❇️टेलीफोन आणि टेलीग्राम तारा व बिनतारी सेवेत उपयोग होतो.
❇️कृत्रिम रबर आणि काच उत्पादनात वापरले जाते.
❇️ रंग, वॉर्निश आणि डायनामो निर्मितीतही अभ्रक वापरले जाते.
7. अणूखनिजे कोणकोणती ?
उत्तर – भारतामध्ये आढळणारी महत्त्वाची अणूखनिजे:
❇️ युरेनियम: झारखंड, उत्तर प्रदेश
❇️ थोरियम: केरळ, तामिळनाडू, राजस्थान
❇️ बेरिलियम: झारखंड, मध्यप्रदेश
❇️ लिथियम: झारखंड, मध्यप्रदेश
8. अपारंपारिक शक्ति साधने म्हणजे काय? त्यांचे महत्व स्पष्ट करा.
उत्तर – अपारंपरिक शक्ती साधने म्हणजे सौरशक्ती, पवनशक्ती, जलविद्युत, लाटांची उर्जा, आणि जैविक उर्जा. पारंपरिक साधनांवर वाढता ताण आणि पर्यावरणीय हानी टाळण्यासाठी अपारंपरिक साधने अत्यंत महत्त्वाची ठरतात.
9. शक्ति साधनांच्या उणिवाची उपाययोजनेबद्दल आपले विचार मांडा,
उत्तर – शक्ति साधनांच्या उणिवांबद्दल खालील उपाययोजना करता येतील. – 1. अपारंपरिक उर्जा साधनांचा जास्तीत जास्त वापर करणे.
2. जलविद्युत प्रकल्पांना प्राधान्य देणे.
3. स्थानिक उर्जा साधनांचा वापर करणे.
4. अपारंपरिक साधनांना प्रोत्साहन देणे.
5. उर्जेचा मर्यादित वापर करण्याची सवय लावणे.
6. निरुपयोगी वस्तूंपासून ऊर्जा निर्माण करणे.
सराव प्रश्न व उत्तरे:
1. भारत जगात लोहयुक्त खनिजांच्या उत्पादनात कोणत्या क्रमांकावर आहे?
उत्तर – सहाव्या क्रमांकावर.
2. कोळसा उत्पादनात भारताचा जागतिक क्रमांक कोणता आहे?
उत्तर – तिसरा.
3. सोने उत्पादनात भारतातील कोणते राज्य अग्रस्थानी आहे?
उत्तर – कर्नाटक.
4. भारताच्या बॉक्साईट उत्पादनात जगातील कोणता क्रमांक लागतो?
उत्तर – पाचवा.
5. पवन उर्जा उत्पादनात भारत जगात कोणत्या क्रमांकावर आहे?
उत्तर – पाचव्या.
6. सौर उर्जा उत्पादन केंद्राची योजना कोणत्या राज्यात आखली आहे?
उत्तर – राजस्थान.
7. पेट्रोलियमचा पहिला शोध भारतात कुठे लागला?
उत्तर – आसामच्या दिग्बोई येथे.
8. मँगनीजचा मुख्य उपयोग कोणत्या धातूमध्ये केला जातो?
उत्तर – पोलाद तयार करण्यासाठी.
9. अणुशक्तीचे प्रमुख खनिज कोणते आहे?
उत्तर – युरेनियम.
10. कोणत्या उर्जेमुळे पर्यावरणाचे नुकसान होते?
उत्तर – पारंपरिक उर्जेच्या वापरामुळे
सरावासाठी कांही प्रश्न व उत्तरे:
1. भारतात लोहयुक्त खनिजांचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर – लोहयुक्त खनिजे म्हणजे मॅग्नेटाइट, हेमेटाइट, लिमोनाइट आणि सिडराइट यांसारखी खनिजे. हे खनिज भारताच्या औद्योगिक विकासासाठी महत्त्वाचे आहेत कारण लोखंड आणि पोलाद तयार करण्यासाठी त्यांचा उपयोग होतो. भारत जगात लोहयुक्त खनिज उत्पादनात सहाव्या क्रमांकावर आहे. झारखंड, कर्नाटक, ओरिसा, आणि छत्तीसगड ही राज्ये लोहयुक्त खनिजांच्या उत्पादनात अग्रेसर आहेत. याशिवाय हे खनिज चीन, इटली, जपानसारख्या देशांना निर्यात होते.
2. मँगनीज खनिजाचा उपयोग कोणकोणत्या क्षेत्रात केला जातो?
उत्तर – मँगनीजचा मुख्य उपयोग पोलाद कठीण करण्यासाठी केला जातो. याशिवाय रासायनिक आणि विद्युत उपकरणे तयार करताना तसेच रंगीत काच तयार करण्यासाठीही याचा उपयोग होतो. मँगनीजचे प्रकार म्हणजे पैरुलोसाइट, सैलोमलिन, ब्रानाईट इत्यादी. भारतात मँगनीज उत्पादनात ओरिसा, कर्नाटक, महाराष्ट्र, आणि मध्यप्रदेश राज्ये आघाडीवर आहेत.
3. बॉक्साईटचे उत्पादन आणि त्याचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर – बॉक्साईट हा अल्युमिनियमचा कच्चा धातू असून अल्युमिनियम तयार करण्यासाठी वापरला जातो. भारतात बॉक्साईट उत्पादनात जगात पाचवा क्रमांक लागतो. रत्नागिरी, कोल्हापूर, ओडिशातील कोरापूट आणि गुजरातमधील जामनगर येथे बॉक्साईटची मोठ्या प्रमाणात खाणी आहेत. अल्युमिनियमचा उपयोग उद्योगांमध्ये आणि वाहतुकीच्या साधनांमध्ये मोठ्या प्रमाणात केला जातो.
4. भारतात अभ्रक खनिजाचे उपयोग कोणते आहेत?
उत्तर – अभ्रक हे चांगले विद्युत निरोधक खनिज असून त्याचा उपयोग टेलिफोन, टेलीग्राम, रंग तयार करणे, वॉर्निश, रबर उत्पादन, आणि विद्युत उपकरणांमध्ये केला जातो. भारत जगात अभ्रक उत्पादनात आघाडीवर आहे. झारखंड, राजस्थान, आणि आंध्र प्रदेशातील खाणींमध्ये अभ्रक मिळते.
5. भारतातील सोन्याच्या खाणी कोणत्या आहेत?
उत्तर – भारताचे सोने उत्पादन मर्यादित आहे, तरीही कर्नाटकातील कोलार, रायचूर आणि हट्टी येथे मोठ्या प्रमाणात सोन्याच्या खाणी आहेत. याशिवाय आंध्र प्रदेशातील अनंतपूर आणि गदगजवळील कप्पड पर्वतात सोन्याचे साठे सापडतात. सोने हे आंतरराष्ट्रीय बाजारात महत्त्वाचे मूल्य निर्धारण साधन आहे.
6. कोळसा भारतासाठी महत्त्वाचा का आहे?
उत्तर – कोळसा हा भारतातील ऊर्जा उत्पादनासाठी प्रमुख स्त्रोत आहे. भारत कोळसा उत्पादनात जगात तिसऱ्या क्रमांकावर आहे. कोळशाचा उपयोग ऊर्जा निर्मितीबरोबरच किटकनाशके, स्फोटके, आणि औद्योगिक उत्पादनांमध्येही केला जातो. झारखंड, पश्चिम बंगाल, छत्तीसगड, आणि मध्य प्रदेश येथे कोळशाच्या खाणी आहेत.
7. पेट्रोलियमचे उत्पादन कोणत्या भागात होते?
उत्तर – भारताचे पहिले पेट्रोलियम उत्पादन आसामच्या दिग्बोई येथे झाले. त्यानंतर गुजरातमधील अंकलेश्वर आणि मुंबई जवळील बॉम्बे हाय येथे मोठ्या प्रमाणात उत्पादन होते. पेट्रोलियम कमी असल्यामुळे भारत इराण, सौदी अरेबिया, आणि रशियाकडून कच्च्या तेलाची आयात करतो.
8. अणुशक्ती खनिजांचा भारतात उपयोग कसा होतो?
भारतात अणुशक्ती खनिजांचा उपयोग विद्युत उत्पादनासाठी केला जातो. युरेनियम, थोरियम, आणि बेरिलियम ही प्रमुख अणु खनिजे आहेत. युरेनियम झारखंड आणि थोरियम केरळच्या किनारपट्टीवर आढळते. अणुशक्तीचा वापर संरक्षण व विद्युत निर्मितीत केला जातो.
9. अपारंपरिक उर्जा साधनांची गरज का आहे?
उत्तर – पारंपरिक उर्जा साधने संपणारी आहेत, म्हणूनच अपारंपरिक साधनांचा वापर करणे आवश्यक आहे. सौरशक्ती, पवनशक्ती, लाटांची ऊर्जा, आणि जैवऊर्जा यांचा वापर करणे पर्यावरणासाठी फायदेशीर ठरते. सौर ऊर्जेसाठी राजस्थानमधील बारामेर आणि पवनऊर्जेसाठी तामिळनाडू आणि महाराष्ट्रात प्रकल्प उभारले जात आहेत.
10. ऊर्जा साधनांच्या कमतरतेसाठी काय उपाय करता येतील?
उत्तर – ऊर्जा साधनांच्या कमतरतेसाठी खालील उपाय करता येतील:
1. अपारंपरिक उर्जा साधनांचा जास्तीत जास्त वापर करणे.
2. जलविद्युत प्रकल्पांना प्राधान्य देणे.
3. स्थानिक उर्जा साधनांचा वापर करणे.
4. अपारंपरिक साधनांना प्रोत्साहन देणे.
5. उर्जेचा मर्यादित वापर करण्याची सवय लावणे.
6. निरुपयोगी वस्तूंपासून ऊर्जा निर्माण करणे.
