STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – SOCIAL STUDIES
PART – 2
समाज शास्त्र
प्रकरण-27वे
Transport and Communication in India
भारतातील वाहतूक आणि दळणवळण
संक्षिप्त मुद्दे –
1. वाहतुकीचे महत्त्व: वस्तू आणि सेवांच्या प्रभावी पुरवठ्यासाठी वाहतूक गरजेची आहे. उद्योग, कृषी आणि अर्थव्यवस्थेच्या विकासासाठी वाहतूक महत्वाची भूमिका बजावते.
2. वाहतुकीचे प्रकार:
रस्ता वाहतूक: ग्रामीण भागांशी संपर्क साधण्यास उपयुक्त.
रेल्वे वाहतूक: कमी खर्चात मोठ्या प्रमाणात प्रवास आणि मालवाहतूक होते.
हवाई वाहतूक: जलद आणि महत्त्वाच्या व्यवसायांकरिता उपयोगी.
जलवाहतूक: मोठ्या वस्तू कमी खर्चात पोहोचवण्यासाठी उपयुक्त.
3. राष्ट्रीय महामार्ग विकास योजना:
सुवर्ण चतुर्भुज (दिल्ली, मुंबई, चेन्नई, कोलकाता) आणि उत्तर-दक्षिण, पूर्व-पश्चिम कॅरिडॉरची बांधणी केली आहे.
4. प्रमुख बंदरे: मुंबई, कोलकत्ता, चेन्नई, कोची, पारादीप, मार्मगोवा.
5. भारतीय विमानतळ प्राधिकरण (AAI): भारतातील 24 आंतरराष्ट्रीय आणि 103 देशांतर्गत विमानतळांचे व्यवस्थापन करते.
6. दळणवळणाचे महत्त्व: माहितीचा प्रसार, सरकारच्या योजनांची माहिती, आणि व्यापार-वाणिज्य यासाठी उपयुक्त.
7. GIS आणि GPS तंत्रज्ञान:
GIS: नकाशा प्रणालीसाठी उपयुक्त.
GPS: मार्गदर्शन आणि स्थाननिर्धारणासाठी वापरले जाते.
स्वाध्याय –
I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा :
1. बेंगळुरू मधील आंतरराष्ट्रीय विमानतळाचे नाव केंपेगौडा आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हे होय.
2.रस्ते हे ग्रामीण आणि कृषी विकासासाठी अत्यावश्यक आहे.
3. मुंबई बंदराला भारताचे प्रवेशव्दार म्हणतात.
4. भारतातील चहाचे बंदर कोलकत्ता.
II. समुहात चर्चा करून प्रश्नांची उत्तरे:
5. भारतातील रस्त्यांचे महत्त्व स्पष्ट करा:
उत्तर – भारत हा कृषीप्रधान देश असल्यामुळे, शेतकरी आपले उत्पादन बाजारात पोहोचविण्यासाठी रस्ते खूप महत्त्वाचे आहेत. रस्ते वाहतुकीमुळे वस्तू आणि सेवा वेगाने पोहोचू शकतात. ग्रामीण भागाचा विकास करणे आणि शहरांशी संपर्क ठेवणे सोपे होते.
6. भारतातील रस्ते वाहतुकीचे प्रकार कोणते?
उत्तर – 1. राष्ट्रीय महामार्ग
2. राज्य महामार्ग
3. जिल्हा रस्ते
4. ग्रामीण रस्ते
7. सुवर्ण चतुर्भुज योजना म्हणजे काय?
उत्तर – सुवर्ण चतुर्भुज योजना ही दिल्ली, मुंबई, चेन्नई आणि कोलकाता या चार मोठ्या शहरांना 4 किंवा 6 पदरी रस्त्यांनी जोडणारी योजना आहे.
8. सर्वात लांब राष्ट्रीय महामार्ग कोणता आहे?
उत्तर – राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक 44 हा सर्वात लांब आहे. त्याची लांबी 3,745 कि.मी. असून, तो श्रीनगरपासून कन्याकुमारीपर्यंत पसरलेला आहे.
9. भारतातील रस्ते वाहतुकीच्या समस्या कोणत्या?
उत्तर – 1. पावसाळ्यात रस्त्यांची दुरवस्था होते.
2. रस्ते अपघात आणि प्रदूषणाची समस्या वाढते.
3. रस्त्यांची देखभाल पुरेशी होत नाही.
4. काही भागांत रस्ते वाहनांसाठी अयोग्य ठरतात.
10. दळणवळण म्हणजे काय?
उत्तर – दळणवळण म्हणजे वस्तू, सेवा, किंवा लोक एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेण्याची आणि संपर्क साधण्याची प्रक्रिया.
11. दळणवळणाचे महत्त्व स्पष्ट करा:
उत्तर – दळणवळणामुळे लोक वेगवेगळ्या ठिकाणी संपर्क साधू शकतात, वस्तूंची देवाणघेवाण शक्य होते, आणि व्यापार व विकासाला चालना मिळते.
12. GIS हे GPS पेक्षा वेगळे कसे आहे?
उत्तर – GIS (Geographical Information System) पृष्ठभागावरील माहितीचे विश्लेषण आणि नकाशे तयार करते, तर GPS (Global Positioning System) पृथ्वीवरील एखाद्या ठिकाणाचे स्थान ठरवण्यासाठी उपग्रहांचा वापर करते.
13. दूरसंवेदी तंत्रज्ञानाबद्दल माहिती लिहा:
उत्तर – दूरसंवेदी तंत्रज्ञान म्हणजे उपग्रहांद्वारे किंवा इतर साधनांनी दूरवरून माहिती गोळा करणे. याचा वापर हवामान अंदाज, शेती, वनीकरण आणि नकाशा तयार करण्यासाठी केला जातो.
सरावासाठी अधिक प्रश्न आणि उत्तरे -:
रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा
1. भारतातील पहिला रेल्वे मार्ग ______ आणि ______ शहरांना जोडला होता. (उत्तर: मुंबई, ठाणे)
2. ______ महामार्गाला “भारताचे प्रवेशद्वार” म्हणतात. (उत्तर: मुंबई बंदर)
3. भारतातील सर्वात जुने कृत्रिम बंदर म्हणजे ______. (उत्तर: चेन्नई)
4. GIS प्रणालीचा उपयोग ______ तयार करण्यासाठी केला जातो. (उत्तर: नकाशे)
5. भारतात राष्ट्रीय महामार्ग क्र. 44 हा ______ पासून ______ पर्यंत पसरलेला आहे. (उत्तर: श्रीनगर, कन्याकुमारी)
सरावासाठी अधिक प्रश्नोत्तरे
1. वाहतूक म्हणजे काय?
उत्तर – वस्तू, सेवा किंवा माहिती एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी नेण्याची व्यवस्था म्हणजे वाहतूक.
2. रस्ता वाहतूक का महत्त्वाची आहे?
उत्तर – शेतकरी आपले उत्पादन बाजारात नेण्यासाठी आणि गरजेच्या वस्तू खेड्यांमध्ये पोहोचवण्यासाठी रस्ते उपयोगी आहेत.
3. रेल्वे वाहतुकीचे महत्त्व काय आहे?
उत्तर – ती मोठ्या प्रमाणात प्रवासी आणि मालवाहतूक स्वस्तात करू शकते.
4. भारताचे सर्वात लांब महामार्ग कोणता आहे?
उत्तर – राष्ट्रीय महामार्ग क्र. 44 (3745 किमी).
5. GPS प्रणाली कशासाठी वापरतात?
उत्तर – एखाद्या ठिकाणाचे अचूक स्थान शोधण्यासाठी.
सरावासाठी एक मार्कचे प्रश्न आणि उत्तरे
1. भारतातील पहिला रेल्वे मार्ग कधी सुरू झाला?
उत्तर – 16 एप्रिल 1853.
2. मुंबई बंदराला कोणते विशेषण दिले जाते?
उत्तर – भारताचे प्रवेशद्वार.
3. राष्ट्रीय महामार्ग क्र. 44 कुठून कुठपर्यंत आहे?
उत्तर – श्रीनगर ते कन्याकुमारी.
4. AAI म्हणजे काय?
उत्तर – भारतीय विमानतळ प्राधिकरण.
5. चेन्नई बंदर कोणत्या प्रकारचे आहे?
उत्तर – कृत्रिम बंदर.
6. GIS तंत्रज्ञानाचा उपयोग कशासाठी केला जातो?
उत्तर – नकाशे तयार करण्यासाठी.
7. मुंबई आणि नाव्हा शेवा बंदर का विकसित केले?
उत्तर – मुंबई बंदरावरील ताण कमी करण्यासाठी.
8. रेल्वेला भारताची जीवनरेखा का म्हणतात?
उत्तर – ती मोठ्या प्रमाणात प्रवास आणि मालवाहतूक करते.
9. भारताचे सर्वांत उंचीवरचे रस्ता कुठे आहे?
उत्तर – उमलिंग्ला खोर्यात, लडाख.
10. GPS कोणत्या प्रकारे कार्य करते?
उत्तर – उपग्रहाद्वारे मिळालेल्या माहितीनुसार स्थान निश्चित करते.
11. सुवर्ण चतुर्भुज रस्ते कोणते शहरं जोडतात?
उत्तर – दिल्ली, मुंबई, चेन्नई, कोलकत्ता.
12. AAI ची स्थापना कधी झाली?
उत्तर – 1995 साली.
13. जलवाहतूक का उपयुक्त आहे?
उत्तर – मोठ्या वस्तू कमी खर्चात पोहोचवण्यासाठी.
14. कांडला बंदर कोठे आहे?
उत्तर – कच्छच्या आखातात.
15. GIS प्रणाली सर्वप्रथम कुठे वापरली गेली?
उत्तर – कॅनडामध्ये.