8th SS Textbook Solution 3.Sindhu-Saraswati Civilization प्रकरण -3 सिंधू -सरस्वती संस्कृती

इयत्ता – आठवी 

विषय – समाज  विज्ञान 

विभाग – इतिहास 

प्रकरण –3 सिंधू -सरस्वती संस्कृती

सुधारित २०२२ पाठ्यपुस्तकानुसार 

प्रकरण –3 सिंधू -सरस्वती संस्कृती

अभ्यास

खालील प्रश्नांची एका वाक्यात
उत्तरे लिहा.

1. आज ऋग्वेद किती
जुना आहे ?
उत्तर – आज ऋग्वेद 5000 वर्षे इतका जुना आहे.
2. सप्त सिंधू नद्या कोणत्या ?
उत्तर – सिंधू,झेलम,चिनाब,रवी,बियास,सतलज,सरस्वती या सप्तसिंधू नद्या होय.
3. कालीबेगन प्रदेश कोणत्या वर्षी शोधला गेला ?
उत्तर – 1917 यावर्षी कालीबेगन प्रदेश शोधला गेला.
4. हरप्पामध्ये कोणत्या वर्षी प्राचीन संस्कृतीचे
अवशेष सापडले ?
उत्तर – हरप्पामध्ये 1921 या वर्षी प्राचीन संस्कृतीचे अवशेष सापडले.
5. सिंधू संस्कृतीच्या मुद्रांवर कोणती
चिन्हे/चित्रे आढळतात ?
उत्तर – सिंधू संस्कृतीच्या मुद्रांवर व्यक्ती,वृषभ,अश्वथाचे पान, योगासने व नमस्काराच्या मुद्रा इत्यादी चिन्हे/चित्रे
आढळतात.
6. कोणते शहर समुद्री व्यापाराचे प्राथमिक केंद्र
होते ?
उत्तर – लोथल हे शहर समुद्री व्यापाराचे प्राथमिक केंद्र होते.

7. वैदिक काळातील जमातींची यादी करा.
उत्तर – भरत, पुरु, अनु द्रुस्यु, तुर्वशा आणि यदु या वैदिक काळातील जमाती होत्या.
8. पावसाचे पाणी साठवण्याची व्यवस्था कोणत्या ठिकाणी
होती?
उत्तर – पावसाचे पाणी साठवण्याची व्यवस्था धोलाविरा येथे होती.
9. आर्य स्थलांतराचा सिद्धांत चुकीचा आहे असे कोणी
म्हटले आहे?
उत्तर – आर्य स्थलांतराचा सिद्धांत चुकीचा आहे असे डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यांनी म्हटले आहे.
10. सिंधू- सरस्वती संस्कृतीतील शहरांचे परिमाण
कोणत्या साहित्य कृतीच्या उल्लेखांशी जुळतात?
उत्तर – सिंधू- सरस्वती संस्कृतीतील शहरांचे परिमाण कौटिल्याच्या
अर्थशास्त्रातील उल्लेखांशी जुळतात.

  II. खालील प्रश्नांची तीन-चार वाक्यात उत्तरे लिहा.

11. सिंधू- सरस्वती
संस्कृतीच्या खुणा कशा सापडल्या?
उत्तर – 1921 च्या सुमारास पंजाब सिंधू खोऱ्यात रेल्वे रूळ जोडताना तेथील
तंत्रज्ञांनी हराप्पाच्या प्राचीन वसाहती पाहिल्या.प्रथमतः त्यांना विटांच्या
ढिगाऱ्यासारखे दिसले. तेथे त्यांनी रेल्वे रुळाच्या बांधकामासाठी विटांचा वापर
केला.त्याचप्रमाणे तेथे अनेक इमारती आढळल्या. त्यानंतर पुरातत्व शास्त्रज्ञांनी या
भागात संशोधनाचे कार्य हाती घेतले. ते प्राचीन शहर असल्याची त्यांची खात्री पटली
त्यांना एकत्रितपणे हरप्पा संस्कृती म्हटले गेले.
12. सिंधू- सरस्वती संस्कृतीच्या उत्खननात कोणत्या
वस्तू सापडल्या?
उत्तर – सिंधू- सरस्वती संस्कृतीच्या उत्खननात मडकी,
खेळणी,मूर्ती, दागिने,धातू, रत्ने,दगड,मणी, अलंकार, हस्तीदंताच्या नक्षीदार वस्तू, कुऱ्हाडी,कठोर छन्नी, मुद्रा इत्यादी वस्तू सापडल्या.

13. या संस्कृतीतील स्नान गृहांची रचना स्पष्ट करा.
उत्तर – या संस्कृतीतील मोहेंजोदारो या शहरात स्नानगृहाचे अवशेष
सापडले आहेत. या स्नानगृहाचे बांधकाम पक्क्या विटांनी केले होते.या स्नानगृहात
पाणी आणण्याची व वापरलेले पाणी बाहेर सोडण्याची व्यवस्था करण्यात आली होती.या
स्नानगृहात उतरण्यासाठी दोन्ही बाजूंनी पायऱ्यांची रचना केली होती. या स्नानगृहाला
पाण्याचा पुरवठा बहुतेक विहिरीमार्फत केला जात असे.
14. या संस्कृतीतील लोक कोणते मिश्रधातू वापरत होते ?
उत्तर – या संस्कृतीतील लोक तांबे,कांस्य, सोने, चांदी आणि शिसे हे धातू वापरत होते.
15.आर्य द्रविडांची पारंपरिक कथा कोणी तयार केल्या?
उत्तर – आर्य-द्रविडाची पारंपरिक कथा ख्रिश्चन मिशनऱ्यांनी तयार
केली होती ज्यांनी प्रथम “द्रविड” हा शब्द एका विशिष्ट जमातीला सूचित
करतो अशी कल्पना मांडली आणि त्याचा प्रसार केला. त्यानंतर नंतरच्या इतिहासकारांनी
ही संकल्पना वाढवली.


 

III. खालील प्रश्नाची सात-आठ वाक्यात उत्तरे लिहा.

16. सिंधू-सरस्वती
संस्कृतीतील नगररचना कशी होती स्पष्ट करा.
उत्तर – सिंधू-सरस्वती संस्कृतीतील नगरांचे बांधकाम पद्धतशीर आणि वैशिष्ट्यपूर्ण
केले जात होते.शहरांमध्ये अनेक विभाग होते,लहान उंच भागांना पश्चिम भागात किल्ले म्हणून संबोधले जात
असे आणि विस्तीर्ण, सखल
भागांना पूर्वेकडील गावे म्हणून ओळखले जात असे. .
        येथील स्नानगृहाचे बांधकाम पक्क्या विटांनी केले
होते.हडप्पा, मोहेंजोदारो
आणि लोथल येथे सुव्यवस्थित धान्यसाठा करण्यात आला होता.शहरातील सखल भागात लोकांनी
वस्ती केली होती.व्यवस्थित बांधलेली घरे,रस्ते आणि गटारी दिसून येतात.घरे मजबूत विटांच्या भिंतींनी
बांधलेली होती आणि सामान्यत: एक किंवा दोन मजली होती.घराचे दरवाजे रस्त्याला लागून
होते.घराघरांत स्नानगृह होते.कांही घरांना पाणी पुरवठ्यासाठी विहिरीदेखील होत्या.
        शहरांमध्ये अंतर्गत गटारींची रचना होती.गटारी विटानी
बांधलेल्घया व दगडांनी अच्छादन केलेला होत्या.घरातील सांडपाण्याचा निचरा मुख्य
गटारामध्ये होत असे. नाले वेळोवेळी स्वच्छ ठेवण्यासाठी खड्डे बांधण्यात आले होते.
      इजिप्त आणि मेसोपोटेमिया सारख्या समकालीन सभ्यतांच्या
तुलनेत सिंधू-सरस्वती सभ्यतेतील टाउनशिपचे बांधकाम नियोजन,अंमलबजावणी, देखभाल आणि एकूण भौतिक विस्ताराच्या बाबतीत श्रेष्ठ होते.
17. सिंधू-सरस्वती संस्कृतीचे शिक्के वैदिक परंपरेचे
सातत्य दाखवितात कसे स्पष्ट करा.
उत्तर – सिंधू-सरस्वती
संस्कृतीचे शिक्के अनेक प्रकारे
वैदिक परंपरेच्या निरंतरतेचा पुरावा देतात:
         सिंधू-सरस्वती संस्कृतीत सापडलेल्या शिक्क्या (मुद्रा)वरती
अजूनही माहित नसलेली लिपी पहावयास मिळते.काही विद्वानांचा असा युक्तिवाद आहे की
लिपीचा संबंध नंतरच्या ब्राह्मी लिपीशी आहे.जी वैदिक ग्रंथ लिहिण्यासाठी वापरली
जात होती.

सिंधू-सरस्वती संस्कृतीतील
शिक्क्यावर कोरलेले बैल,वृक्ष,योगासने व नमस्काराची चिन्हे वैदिक काळातील धार्मिक
परंपरेशी जोडलेली होती.

मेसोपोटेमियामध्ये शिक्के
सापडले आहेत.जे सिंधू-सरस्वती संस्कृती आणि मेसोपोटेमियन संस्कृती यांच्यातील
व्यापार आणि सांस्कृतिक देवाणघेवाण दर्शवतात.या देवाणघेवाणीमुळे वैदिक विचार आणि
परंपरा इतर प्रदेशात पोहोचवता आल्या होत्या.

एकंदरीत,
सिंधू-सरस्वती संस्कृतीच्या शिक्कांवर असलेली वैदिक चिन्हे,धार्मिक प्रथा आणि लिपी यावरून सिंधू-सरस्वती संस्कृतीचे शिक्के वैदिक
परंपरेचे सातत्य दाखवितात.
18. वैदिक काळातील समाज व्यवस्था कशी होती ?
उत्तर – वैदिक काळात समाजातील अनेक वैशिष्ट्ये आणि भूमिकांवर
आधारित सामाजिक व्यवस्था वर्णांमध्ये (जाती) विभागलेली होती.चार मुख्य वर्ण असे:
1. ब्राह्मण: या अशा व्यक्ती होत्या ज्या प्रामुख्याने शिकण्यात,
शिकवण्यात आणि धार्मिक विधी करण्यात गुंतल्या होत्या.

2. क्षत्रिय: क्षत्रिय हा समाजाच्या संरक्षणासाठी आणि शासनासाठी जबाबदार
असलेला योद्धा वर्ग होता.

3. वैश्य: वैश्य व्यापार, शेती आणि व्यापारात गुंतलेले होते.

4. शूद्र: शूद्रांनी शारीरिक श्रम करणे आणि इतर वर्णांची सेवा करत
असत.
           भरत, पुरू, अनु, द्रुह्यु, तुर्वशा आणि यदु अशा विविध आदिवासी जमाती वैदिक समाजात
होत्या.या जमाती अनेकदा गुरांच्या संरक्षणासाठी भांडत असत.जी त्या काळात एक
मौल्यवान संपत्ती मानली जात होती.समाजातील सुसंस्कृत व आदरणीय व्यक्तींना
“आर्य” म्हणून संबोधले जात असे.आर्य हे विशिष्ट जमाती दर्शवत नाही तर
सर्व भारतीयांसाठी एक संज्ञा आहे.
19. वैदिक काळातील शेती आणि व्यापार पद्धत कशी होती ?
उत्तर – शेती आणि व्यापार हे वैदिक संस्कृतीचे अविभाज्य घटक होते.

वैदिक काळातील शेती -:
वैदिक काळात शेती हा एक महत्त्वाचा व्यवसाय होता,
गहू, बार्ली आणि कडधान्ये ही प्राथमिक पिके पिकवली जात होती.
वैदिक काळातील लोकांकडे प्रगत सिंचन व्यवस्था होती.
पशुपालनाने शेतीमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली,
शेतात नांगरणी करण्यासाठी सामान्यतः बैलांचा वापर केला जात
असे.
वैदिक काळात कापड उद्योगासाठी आवश्यक कापसाच्या
उत्पादनासाठी कापसाची शेती केली जात असे.
वैदिक काळातील व्यापार -:
व्यापार आणि वाणिज्य हे वैदिक समाजाचे महत्त्वाचे घटक
होते.त्या काळात शहरी केंद्रे ग्रामीण भाग आणि परदेशी राष्ट्रांसोबत व्यापार चालत
असे.
बलुचिस्तान, सौराष्ट्र आणि दख्खन हे प्रदेश वैदिक काळात प्रमुख व्यापारी
भागीदार होते.
मेसोपोटेमियामध्ये सापडलेल्या शिक्क्यावरून सिंधू-सरस्वती
संस्कृती आणि मेसोपोटेमियामधील व्यापारी संबंधांचे अस्तित्व दिसून येते.
गुजरातमधील लोथल शहर हे सागरी व्यापाराचे एक महत्त्वाचे
केंद्र होते आणि तेथे एक सुसज्ज जहाज बांधणी केंद्र होते.
वैदिक काळातील लोकांना पावसाच्या पाण्याच्या व्यवस्थापनाची
सखोल माहिती होती, धोलावीरा
शहराचा एक महत्त्वाचा भाग पावसाच्या पाण्याच्या प्रभावी साठवणासाठी राखून ठेवला
होता.
वैदिक समाजाच्या आर्थिक भरभराटीसाठी आणि उदरनिर्वाहासाठी
शेती आणि व्यापार आवश्यक होते,

वरील प्रश्नोत्तरे PDF मध्ये डाउनलोड करण्यासाठी येथे क्लिक करा..