इयत्ता – सहावी
विषय – समाज विज्ञान
माध्यम – मराठी
अभ्यासक्रम – 2023 सुधारित
स्वाध्याय
पाठ 17 : लोकशाही
1. राजाने उत्तराधिकारी म्हणून कोणाला घोषित केले?
उत्तर – राजाने आपल्या मोठ्या राजपुत्राला युवराज म्हणून घोषित केले.
2. एखाद्या राजाच्या मृत्यूनंतर सिंहासनाचा अधिकार सामान्यपणे कोणाला मिळतो?
उत्तर – सामान्यतः राजाच्या मृत्यूनंतर त्याचा मोठा मुलगा किंवा युवराज हा सिंहासनाचा वारस ठरतो. राजेशाही पद्धतीमध्ये उत्तराधिकारी निवड ही राजाच्या कुटुंबातील व्यक्तींमध्येच मर्यादित असते.
3. राजेशाहीत उत्तराधिकारासाठी भांडण निर्माण झाल्यास होणारे वाईट परिणाम कोणते?
उत्तर – उत्तराधिकारासाठी भांडण झाल्यास राज्यकारभार कोलमडतो आणि समाजात अराजकता पसरते. प्रजेच्या समस्या सोडवणारे कोणी नसल्यामुळे खून, दरोडे यांसारख्या गुन्हेगारी कृत्यांमध्ये वाढ होते. राज्य अशांत बनते, आणि प्रजा कंटाळून जाते.
4. राजेशाहीत राज्यकारभाराबाबत तुमचे मत काय?
उत्तर – राजेशाहीमध्ये सत्ता एका व्यक्तीच्या हातात असते, त्यामुळे राज्यकारभार राजाच्या चांगल्या किंवा वाईट निर्णयांवर अवलंबून असतो. शूर आणि चाणाक्ष राजा असल्यास राज्य प्रगती करते, परंतु अकार्यक्षम आणि दुर्बल राजामुळे राज्याचा नाश होतो. राजेशाहीत प्रजेचा आवाज फारसा महत्त्वाचा मानला जात नाही, म्हणून अनेकदा ही पद्धत टिकाऊ राहत नाही.
I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.
1. सर्व अधिकार एकाच व्यक्तीच्या हाती असतील तर त्याला राजेशाही पध्दत म्हणतात.
2. मतदान करण्यास वयाची 18 वर्ष पूर्ण झाली पाहिजेत.
3. मत टाकण्याच्या ठिकाणाला मतदान केंद्र म्हणतात.
II. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
1. लोकशाही म्हणजे काय ?
उत्तर – लोकशाही ही अशी राजकीय व्यवस्था आहे जिथे लोक प्रतिनिधींना निवडून देतात आणि हे प्रतिनिधी जनतेच्या हितासाठी राज्यकारभार चालवतात.
2. लोकशाहीचे महत्व सांगा.
उत्तर – लोकशाहीमध्ये सर्व नागरिकांना समान संधी मिळते.निवडणुका नियमितपणे घेतल्या जातात आणि लोकप्रतिनिधींच्या कामगिरीवर आधारित निर्णय घेतले जातात.विविध विषयांवर चर्चा करून जनहिताचे निर्णय घेतले जातात.
3. लोकशाही समोरील आव्हाने कोणती?
उत्तर –
❇️पैशाचा वापर आणि मतदारांवर दबाव आणणे याचा निवडणुकीवर प्रभाव पडू शकतो.
❇️जात, धर्म आणि भाषेवर आधारित राजकारण केले जाऊ शकते.
❇️निवडून आलेले प्रतिनिधी स्वार्थासाठी पक्षांतर करतात,ज्यामुळे सरकार अस्थिर होते.
❇️अपात्र नेत्यांचीही कधी कधी निवड होऊ होते.
1. निवडणूक प्रचार करण्यासाठी उमेदवार करीत असलेल्या पद्धती
उत्तर – उमेदवार निवडणुकीत मतदारांना आकर्षित करण्यासाठी विविध प्रचार पद्धतींचा वापर करतात. यामध्ये प्रमुख पद्धती पुढीलप्रमाणे आहेत:
1. प्रचार सभा आणि रॅली: उमेदवार मोठ्या संख्येने सभा आणि मोर्चे काढतात, जिथे पक्षाचे नेते भाषणे देऊन लोकांना आकर्षित करतात.
2. दारोदारी जाऊन प्रचार: उमेदवार थेट नागरिकांच्या घरी भेटी देऊन त्यांच्याशी संवाद साधतात आणि आपले आश्वासन आणि योजना सांगतात.
3. प्रिंट आणि इलेक्ट्रॉनिक मीडिया: जाहिराती वृत्तपत्रांत, टीव्हीवर, आणि रेडिओवर दिल्या जातात.
4. सोशल मीडिया प्रचार: फेसबुक, ट्विटर, आणि इन्स्टाग्रामसारख्या प्लॅटफॉर्मवर उमेदवार आपले विचार मांडून तरुण मतदारांना प्रभावित करतात.
5. पोस्टर, बॅनर, आणि फ्लेक्स: विविध सार्वजनिक ठिकाणी उमेदवारांचे पोस्टर आणि फ्लेक्स लावून प्रचार केला जातो.
6. मतदान आधी मतदारांना लहान भेटवस्तू आणि मोहक घोषणांचे आश्वासन: काही वेळा मतदारांना पैसे किंवा वस्तूंचे आमिष दाखवले जाते, ज्यावर निवडणूक आयोगाने कडक नियम लागू केले आहेत.
7. वैयक्तिक भेटी आणि चर्चा सत्रे: काही उमेदवार मतदारांसोबत चर्चा सत्रांचे आयोजन करतात, जिथे ते त्यांचे मुद्दे आणि अडचणी ऐकतात आणि त्यावर उपाय सुचवतात.
2. लोकशाहीच्या यशामध्ये आमची भूमिका
उत्तर –
लोकशाही यशस्वी होण्यासाठी प्रत्येक नागरिकाची महत्त्वपूर्ण भूमिका असते. लोकशाहीचा गाभा म्हणजे जनतेचा सक्रिय सहभाग आणि जबाबदार नागरिकत्त्व. खालीलप्रमाणे आपली भूमिका ठळकपणे अधोरेखित करता येते:
1. मतदानाचा हक्क बजावणे: प्रत्येक पात्र नागरिकाने मतदान करून योग्य उमेदवार निवडावा. हे लोकशाही प्रक्रियेतील सर्वात महत्त्वाचा भाग आहे.
2. निष्पक्ष मतदान: भावनिक किंवा जातीधर्माच्या मुद्द्यांवर न अडकता उमेदवारांच्या योजना आणि त्यांच्या कामगिरीच्या आधारे निर्णय घ्यावा.
3. स्वतंत्र आणि प्रामाणिक दृष्टिकोन: मतदारांनी दबाव किंवा आमिषांना बळी न पडता स्वतःच्या विवेकानुसार मतदान करावे.
5. राज्यघटनेचा सन्मान: कायदे, नियम आणि लोकशाही संस्था यांचा आदर करणे ही आपली जबाबदारी आहे.
6. सामाजिक बांधिलकी जोपासणे: समाजात एकोपा राखून विविधतेतून एकता साधण्यासाठी नागरिक म्हणून योगदान देणे गरजेचे आहे.
8. नेत्यांची जबाबदारी ठरवणे: नागरिकांनी निवडून आलेल्या लोकप्रतिनिधींना त्यांच्या वचनांची आठवण करून देत त्यांच्यावर जनतेच्या अपेक्षा पूर्ण करण्यासाठी दबाव आणावा.
निवडणूक प्रक्रिया खालीलप्रमाणे असते :
1. निवडणूक अधिसूचना जारी करणे.
2. उमेदवारांकडून अर्ज दाखल करणे.
3. अर्जांची छाननी आणि माघारीची संधी देणे.
4. निवडणूक प्रचार करणे.
5. मतदानाची तारीख ठरवणे आणि मत घेणे.
6. मतमोजणी करून निकाल जाहीर करणे.
7. विजयी उमेदवारांची घोषणा करणे.