KTBS KARNATAKA
STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – MARATHI
PART – 2
मराठी
पद्य – 7
पृथ्वीचे प्रेमगीत
कवितेचा सारांश:
“पृथ्वीचे प्रेमगीत” या कवितेत कुसुमाग्रजांनी पृथ्वीच्या सूर्यावरच्या प्रेमाची भावनात्मक अभिव्यक्ती मांडली आहे. कवितेत पृथ्वी तिच्या कक्षेत फिरताना सूर्याकडे प्रेमाने विनंती करते की तो तिच्या प्रेमाचा स्वीकार करावा. पृथ्वीचे प्रेम अटळ आहे, जरी तिच्या जवळ चंद्र, धूमकेतू, मंगळ, आणि ध्रुव तारा प्रेमभावना व्यक्त करत असले तरी ती सूर्याकडेच आकर्षित होते. पृथ्वीला सूर्याची थोरवी आणि आपली लहानशी अवस्था माहित आहे, पण ती त्याच्याशी निष्ठा ठेवते. ही कविता भव्य कल्पना आणि प्रेमाच्या शाश्वततेचे दर्शन घडवते.
कवी परिचय –
कुसुमाग्रज:
कुसुमाग्रज यांचे खरे नाव विष्णू वामन शिरवाडकर होते (1912–1999). ते नाशिक येथे राहत होते. त्यांची काव्यशैली भावनाशील व ओजस्वी असून मानवतावादी दृष्टिकोनासाठी प्रसिद्ध आहे. ‘जीवनलहरी,’ ‘विशाखा,’ आणि ‘मराठी माती’ यांसारख्या काव्यसंग्रहांमधून त्यांनी आपली काव्यप्रतिभा दाखवली. त्यांना 1987 मध्ये ज्ञानपीठ पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. ते गद्य आणि नाट्यलेखनासाठीही ओळखले जातात. ‘नटसम्राट’ हे त्यांचे नाटक विशेष गाजले आहे.
प्र.1 खालील ओळीतील रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहा:
- युगामागुनी चालली रे युगे ही.
- विझुनी आता यौवनाच्या मशाली.
- शिरी टाकिती उल्का फुले.
- पहाटे उभा शुक्र हा प्रेमळ.
- करी धूमकेतू कधी आर्जव,
- घेऊ गळ्याशी कसे काजवे.
- ऋषींच्या कुळी उत्तरेला ध्रुव.
- तुवा सांडलेले कुठे अंतराळी.
- मला मोहवाया बघे हा सुधांशू.
प्र.3 खालील प्रश्नांची तीन ते चार वाक्यात उत्तरे लिहा:
1. विश्व केव्हा अंधारले असे पृथ्वीला वाटते?
उत्तर – पृथ्वीला असे वाटते की, सूर्यासारखा तेजस्वी मित्र तिच्या सोबत नसल्याने विश्व अंधारले आहे. त्याशिवाय तारकांचे दिव्य अलंकार असूनही सूर्याची अनुपस्थिती तिला अंधकारासारखी वाटते. त्यामुळे सूर्यासमोर इतर सगळे तारे ती क्षुद्र मानते.
2. पृथ्वीने सूर्याकडे कोणती याचना केली आहे?
उत्तर – पृथ्वी सूर्याकडे प्रेमाची याचना करते. तिला वाटते की सूर्याने तिच्यापासून दूर जाऊ नये आणि तिच्या जीवनात उजेड पसरवावा.
3. सुधांशू तपाचार कुणासाठी व का करीत आहे?
उत्तर – सुधांशु, म्हणजेच चंद्र, पृथ्वीला मोहवण्यासाठी तप करीत आहे. त्याने दिव्य तेजःकण एकत्र करून पृथ्वीला आकर्षित करण्याचा प्रयत्न केला आहे.
4. पृथ्वीला कशाचे भूषण वाटते? का?
उत्तर – पृथ्वीला धुळीचे भूषण वाटते. कारण तिला वाटते की ती एक धुलीकण असून ती सूर्यासमोर क्षुद्र आहे. तिचे अलंकार नसून सूर्याच्या चरणांखाली धूळ होणे हेच तिच्यासाठी भूषण आहे.
प्र.4 खालील प्रश्नांची पाच ते सहा वाक्यात उत्तरे लिहा:
1. पृथ्वी सूर्याची याचना कशी करत आहे? तिची सध्याची अवस्था कशी आहे?
उत्तर – पृथ्वी सूर्याची याचना अगदी प्रेमळतेने करत आहे. ती त्याच्या प्रकाशासाठी आतुर झाली आहे आणि तिला त्याच्याशिवाय जगणे अंधकारमय वाटत आहे. पृथ्वीला वाटते की सूर्याच्या दूर असण्यामुळे तिची अवस्था निराश आणि शून्य आहे. तिचे यौवन आता ओसरलेले आहे आणि तिच्या हृदयात केवळ प्रेमाची ज्योत जागी आहे.
2. धुळीचेच आहे मला भूषण असे पृथ्वी का म्हणते?
उत्तर – पृथ्वीला सूर्यासमोर आपले अस्तित्व क्षुद्र वाटते. ती सूर्याला तिचा तेजस्वी मित्र मानते आणि त्याच्या सोबत राहून तिला स्वतःचा अभिमान वाटतो. सूर्यासमोर ती स्वतःला धुलीकण मानते, आणि त्या धूळीत तिचे भूषण शोधते. तिच्यासाठी सूर्याच्या चरणाशी असणारे अस्तित्वच मोठे आहे.
3. कुसुमाग्रज यांचा थोडक्यात परिचय लिहा.
उत्तर – कुसुमाग्रज, म्हणजेच विष्णू वामन शिरवाडकर, हे मराठी साहित्यविश्वातील महान कवी, लेखक, आणि नाटककार होते. त्यांचा जन्म 1912 साली नाशिक येथे झाला होता. त्यांनी अनेक काव्यसंग्रह, कादंबऱ्या, नाटके, आणि लघुनिबंध लिहिले. त्यांच्या लेखनशैलीत भावनाशीलता, ओजस्वी भाषा, आणि कल्पनाविलास आहे. त्यांना 1987 साली “ज्ञानपीठ” पुरस्काराने गौरविण्यात आले.
प्र.5 खालील ओळींचे संदर्भासह स्पष्टीकरण करा:
1. “परंतु तुझ्या मूर्तिवाचून देवा मला वाटते विश्व अंधारले.”
संदर्भ : वरील कवितेची ओळ ‘‘पृथ्वीचे प्रेमगीत ’’ या कुसुमाग्रजांच्या कवितेतील आहे.
स्पष्टीकरण :
1. “परंतु तुझ्या मूर्तिवाचून देवा मला वाटते विश्व अंधारले.”
संदर्भ : वरील कवितेची ओळ ‘‘पृथ्वीचे प्रेमगीत ’’ या कुसुमाग्रजांच्या कवितेतील आहे.
स्पष्टीकरण :या ओळींत पृथ्वीच्या भावनांचा उल्लेख आहे. तिला सूर्याशिवाय जीवन निरर्थक आणि अंधारमय वाटतं. ही तिची प्रेमाची आर्त याचना आहे.
2.”पिसारा प्रभेचा उभारून दारी पहाटे उभा शुक्र हा प्रेमळ.”
संदर्भ : वरील कवितेची ओळ ‘‘पृथ्वीचे प्रेमगीत ’’ या कुसुमाग्रजांच्या कवितेतील आहे.
स्पष्टीकरण : या ओळीत शुक्र ग्रहाचा उल्लेख आहे, जो पहाटे आकाशात चमकत असतो. त्याला प्रेमळ दाखवले आहे, कारण तो पृथ्वीचं प्रेम मिळवण्यासाठी सूर्याप्रमाणेच प्रयत्न करतो.
प्र.6 खालील प्रश्नांची सात ते आठ वाक्यात उत्तरे लिहा:
1. पृथ्वीचे प्रेम मिळावे म्हणून कोण कोण व कशाप्रकारे याचना करीत आहेत?
उत्तर – पृथ्वीचे प्रेम मिळवण्यासाठी अनेक आकाशीय घटक याचना करत आहेत. चंद्र, जो सुधांशु म्हणून ओळखला जातो, पृथ्वीला आकर्षित करण्यासाठी तप करीत आहे. शुक्र तारा पहाटे उभा राहून तिच्यासाठी प्रेमाची विनंती करतो. मंगळ लाजल्यासारखा भासवतो, पृथ्वीवर आपले प्रेम दाखवण्यासाठी. उत्तरेला ध्रुव तारा ध्यानमग्न होऊन तिची वाट पाहत बसतो. तसेच धूमकेतू आर्जवाने तिच्याकडे प्रेमभावना व्यक्त करतो. तरीही, हे सर्व घटक सूर्याच्या तेजापुढे तिला लहान व दुर्बळ वाटतात.
2. पृथ्वी-सूर्य, चंद्र-पृथ्वी यांचा संवाद तुमच्या शब्दात लिहा:
उत्तर – पृथ्वी सूर्याला विनंती करते की, त्याने तिला सोडून जाऊ नये, कारण त्याच्याशिवाय तिला विश्व अंधकारमय वाटते. सूर्याचे तेज आणि दूरता सहन करीत असली तरी तिला त्याच्याशी असलेले नाते खूप प्रिय आहे. दुसरीकडे, चंद्र पृथ्वीचे प्रेम मिळवण्यासाठी तपाचार करीत आहे आणि तिला आकर्षित करण्याचा प्रयत्न करीत आहे. चंद्र पृथ्वीला दिव्य तेजःकण देऊन मोहवू इच्छितो, पण त्याच्याही प्रेमाचा स्वीकार पृथ्वी सहजतेने करीत नाही.
3. या कवितेचा सारांश थोडक्यात लिहा:
उत्तर – कुसुमाग्रज यांच्या या कवितेत पृथ्वीची सूर्यावरील निःस्वार्थ प्रेमभावना वर्णिली आहे. पृथ्वी आपल्या जीवनात सूर्याचे स्थान किती महत्वाचे आहे हे व्यक्त करते. तिला सूर्यासारखा तेजस्वी मित्र हवाय, ज्याच्या नसण्याने तिला विश्व अंधकारमय वाटते. इतर तारे व ग्रह तिचे प्रेम मिळवण्यासाठी प्रयत्न करीत असले, तरी पृथ्वी त्यांना कमी लेखते. तिच्यासाठी सूर्याशी असलेले नातेच सर्वश्रेष्ठ आहे, आणि त्याची दूरता सहन करताना तिला स्वतःला त्याच्या धुळीत भूषण वाटते.
भाषाभ्यास:
1. समानार्थी शब्द लिहा:
भास्कर – सूर्य
वंचना – फसवणूक
मशाल – ज्योत
दिमाख – थाट
आर्जव – विनंती
3. अलंकार ओळखून लक्षणे लिहा:
1. “पिसाटापरी केस पिंजारुनी हा करी धूमकेतू कधी आर्जव.”
उत्तर – रुपक अलंकार: धूमकेतूला पिसाट माणसासारखं दाखवलं आहे.
2. “पिसारा प्रभेचा उभारून पहाटे उभा शुक्र हा प्रेमळ.”
उत्तर – – उपमा अलंकार: शुक्र ग्रहाला चमकणाऱ्या पिसाऱ्याशी तुलना केली आहे.
सरावासाठी सोपे प्रश्न व उत्तरे
1. ‘पृथ्वीचे प्रेमगीत’ ही कविता कोणत्या काव्यसंग्रहातून घेतली आहे?
उत्तर: ‘विशाखा’ काव्यसंग्रहातून.
2. कवितेत पृथ्वी कोणावर प्रेम करते?
उत्तर: सूर्यावर.
3. कवितेत चंद्र पृथ्वीला काय मोहवतो?
उत्तर: तपश्चर्येचा स्वीकार करून.
4. कवितेत सूर्याला काय संबोधले आहे?
उत्तर: अमर्याद मित्र.
5. कुसुमाग्रजांचे खरे नाव काय आहे?
उत्तर: विष्णू वामन शिरवाडकर.
6. कुसुमाग्रजांना कोणता प्रतिष्ठित पुरस्कार मिळाला?
उत्तर: ज्ञानपीठ पुरस्कार.
7. कवितेत मंगळ कशामुळे लाजतो?
उत्तर: प्रेमाची विनंती करताना.
8. पृथ्वी सूर्याला आपली दूरता कशी स्वीकारते?
उत्तर: ती त्याच्या थोरवीसमोर लहान आहे, हे मान्य करून.
9. कुसुमाग्रजांनी लिहिलेली प्रसिद्ध नाटके कोणती?
उत्तर: ‘नटसम्राट’ आणि ‘राजमुकुट’.
10. ध्रुव तारा कवितेत कशाचे प्रतीक आहे?
उत्तर: स्थैर्य आणि तपश्चर्येचे.
