KTBS KARNATAKA
STATE SYLLABUS
CLASS – 10
ENGLISH MEDIUM
SUBJECT – SOCIAL STUDIES
HISTORY
UNIT 10.INDIA – GEOGRAPHICAL POSITION AND PHYSICAL FEATURES
10.भारत: भौगोलिक स्थान आणि प्राकृतिक वैशिष्ट्ये
भूगोल: प्रकरण १० –
भारत: भौगोलिक स्थान आणि प्राकृतिक वैशिष्ट्ये मधील मुख्य मुद्दे
- भारताचा वारसा:
- भौतिक वैशिष्ठ्ये, हवामान, वनस्पती आणि संस्कृतीतील अद्वितीय वैविध्यतेमुळे भारताचा समृद्ध वारसा तो उपखंड बनतो.
- ‘भारत’ नाव :
- ‘इंडिया’ हे नाव सिंधू नदीवरून आले आहे आणि ‘भारत’ हे नाव प्राचीन भारतीय राजा भरत याच्या नावावरून पडले आहे.
- भारताचे भौगोलिक स्थान:
- भारत संपूर्णपणे उत्तर गोलार्धात दक्षिणपूर्व आशियामध्ये स्थित आहे.
- हिंद महासागराच्या दिशेने वळणा-या विस्तृत उत्तरेकडील प्रदेशासह त्याचा त्रिकोणी आकार आहे.
- आकार आणि लोकसंख्या:
- भारताने 32.87 लाख चौरस किलोमीटर क्षेत्र व्यापले आहे.क्षेत्रफळाच्या दृष्टीने भारत हा जगातील सातव्या क्रमांकाचा सर्वात मोठा देश आहे.
- जगाच्या लोकसंख्येच्या 17.5% म्हणजेच 121 कोटी (2011च्या जनगणनेनुसार) इतकी भारताची लोकसंख्या असून लोकसंख्येच्या बाबतीत भारताचा जगात दुसरा क्रमांक लागतो.
- भारताचे शेजारी:
- भारताची भूसीमा अफगाणिस्तान, पाकिस्तान, चीन, नेपाळ, भूतान, म्यानमार आणि बांगलादेश या देशांशी जोडली आहे.श्रीलंका आणि मालदीव हे भारताच्या दक्षिणेकडे आहे.
६. भारताची भौगोलिक वैशिष्ट्ये :
- भारताच्या भौगोलिक वैशिष्ट्ये चार प्भूरकारात विभागली आहेत.
- उत्तरेकडील पर्वत (हिमालय)
- उत्तरेकडील महामैदाने
- द्वीपकल्पीय पठार
- किनारपट्टीची मैदाने
- उत्तरेकडील पर्वत (हिमालय)
- हिमालय ही जगातील सर्वात उंच पर्वतश्रेणी आहे,ज्यामध्ये तीन पर्वतरांगा आहेत:
- शिवालिक (पायथ्याशी)
- हिमाचल (मध्यम)
- हिमाद्री (ग्रेटर हिमालय).
- हिमालयाने भारताच्या हवामानावर, पाणीपुरवठ्यावर (नद्यांद्वारे) प्रभाव पाडला आहे आणि उत्तरेकडून येणाऱ्या थंड वाऱ्यांपासून संरक्षण दिले आहे.
2. उत्तरेकडील महामैदाने
- ही मैदाने, ज्यांना सतलज-गंगा मैदाने देखील म्हणतात.ते सिंधूपासून ब्रह्मपुत्रा नदीच्या खोऱ्यापर्यंत पसरलेले आहेत. ते हिमालयातील नद्यांच्या गाळाच्या संचनाने तयार होतात.
3. द्वीपकल्पीय पठार:
- भारतातील सर्वात प्राचीन भूस्वरूप, उत्तरेकडून हिंदी महासागरापर्यंत पसरलेले, विंध्य, सातपुडा आणि अरवली पर्वतरांगांचा समावेश आहे.
4. किनारपट्टीची मैदाने
- भारताची किनारपट्टी 6,100 किलोमीटर पसरलेली आहे, जी पश्चिम किनारपट्टी (गुजरात ते कन्याकुमारी) आणि पूर्व किनारपट्टी (कन्याकुमारी ते गंगा नदीचे खोरे) मध्ये विभागलेली आहे.
- महत्त्वाच्या किनारी प्रदेशांमध्ये मलबार, कॅनरा आणि कोकण किनारपट्टीचा समावेश होतो.
बेटे:
- भारतामध्ये बंगालच्या उपसागरातील अंदमान आणि निकोबार बेटे आणि अरबी समुद्रातील लक्षद्वीप बेटांसह 247 बेटे आहेत.
- निकोबारमधील इंदिरा पॉइंट हा भारताचा सर्वात दक्षिणेकडील पॉइंट आहे.
महत्त्वाच्या सीमा:
- रॅडक्लिफ लाइन (भारत-पाकिस्तान), मॅकमोहन लाइन (भारत-चीन), आणि ड्युरंड लाइन (भारत-अफगाणिस्तान).
स्वाध्याय
I. रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा :
1. इंडिया हे नाव सिंधू नदीवरून आले आहे.
2. भारताचे एकूण क्षेत्रफळ 32,87,263 चौ.कि.मी.आहे.
3. भारताच्या मध्य भागातून 23 1/2° उत्तर अक्षांश जाते.
4. भारताला 6,100 कि.मी.ची किनारपट्टी लाभली आहे.
5. भारत प्रमुख चार विभागामध्ये विभागला आहे.
6. सर्वोच्च हिमालयाला हिमाद्री असेही म्हणतात.
7. जगातील सर्वोच्च शिखर माउंट एव्हरेस्ट हे आहे.
8. उत्तरेकडील महामैदानी प्रदेश गाळाच्या मातीने बनला आहे.
9. पश्चिम घाटाला कर्नाटकात सह्याद्री या नावाने ओळखतात.
II. खालील प्रश्नांची उत्तरे गटामध्ये चर्चा करून लिहा :
10. भारत आशिया खंडाच्या कोणत्या भागात वसलेला आहे ?
उत्तर- भारत आशिया खंडाच्या दक्षिण भागात वसलेला आहे.
11. भारत पृथ्वीच्या कोणत्या गोलार्धात आहे ?
उत्तर– भारत पृथ्वीच्या उत्तर गोलार्धात आहे.
12. भारताच्या मुख्य भूमीचे दक्षिण टोक कोणते ?
उत्तर- भारताच्या मुख्य भूमीचे दक्षिण टोक म्हणजे कन्याकुमारी.
13. मध्य भारतातून जाणारा महत्वाचा अक्षांश कोणता ?
उत्तर- 23 1/2° उत्तर अक्षांश हा मध्य भारतातून जाणारा महत्वाचा अक्षांश आहे.
14. ‘इंदिरा पॉईंट’ कोणत्या बेटावर आहे ?
उत्तर – इंदिरा पॉइंट ग्रेट निकोबार बेटावर आहे.
15. भारतातील अलिकडेच तयार झालेला भूभाग कोणता ?
उत्तर – शिवालिक पर्वतरांगा हा भारतातील अलिकडेच तयार झालेला भूभाग होय.
16. हिमालयाचे फायदे स्पष्ट करा.
उत्तर – हिमालय उत्तर आशियातील थंड वाऱ्यांपासून भारताचे संरक्षण करतो. हिमालय पर्वत हा अनेक नद्यांचे जन्मस्थान आहे त्यामूळे जल-विद्युत निर्मितीसाठी उपयोगी आहे.हिमालय पर्वत विविध वनस्पती आणि प्राणी यांचे घर आहे व अनेक खनिज संपत्तीनी समृद्ध आहे.तसेच येथे महत्त्वपूर्ण पर्यटन व महत्त्वपूर्ण धार्मिक स्थळे आहेत.
17. द्वीपकल्पीय पठाराचा विस्तार लिहा.
उत्तर – द्वीपकल्पीय पठार सतलज-गंगा मैदानाच्या दक्षिणेपासून हिंदी महासागरापर्यंत पसरलेले आहे.सुमारे 16 लाख चौ.कि.मी. इतके या पठाराचे क्षेत्रफळ असून हा पर्वत उत्तरेला अरवली पर्वतापासून दक्षिणेला कन्याकुमारीपर्यंत आणि पश्चिमेला पश्चिम घाटापासून पूर्वेला राजमहाल टेकड्यापर्यंत पसरलेला आहे.
18. शिवालिक रांगेबद्दल लिहा.
उत्तर – शिवालिक पर्वतरांगा या हिमालयाच्या पायथ्याशी असलेल्या पर्वतरांगा आहेत.ही हिमालयातील सर्वात अलीकडील निर्मिती झालेली पर्वतरांग आहे. येथे निर्माण झालेली सपाट मैदानी आणि दऱ्या यांना ‘डून्स’ म्हणतात. उदा. देहराडून,कोटा,पाटली इत्यादी हे समुद्रसपाटीपासून 600 ते 1500 मीटर उंचीवर आहे.
19. उत्तरेकडील मैदानाला संचित मैदान म्हणतात का ?
उत्तर – उत्तरेकडील मैदानांना संचित मैदाने म्हणतात कारण ते हिमालयात उगम पावणाऱ्या नद्यांनी आणलेल्या गाळाच्या मातीच्या संचनाने तयार होतात.
20. पूर्व घाट आणि पश्चिम घाट यांच्यातील फरक स्पष्ट करा.
उत्तर – पश्चिम घाट अखंड आहेत.त्यांची उंची जास्त आहे आणि ते भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीवर आहेत.
– पूर्व घाट कमी उंचीचे असून ते सतत नसून तूटक आहेत आणि भारताच्या पूर्व किनारपट्टीवर आहेत.
More questions for practice – :
1. What is the origin of the word ‘India’?
Ans.- The word ‘India’ is derived from the river Indus.
2. What is the total area of India?
Ans.- India covers an area of 32,87,263 square kilometers.
3. How many states and Union Territories does India have?
Ans.- India has 28 states and 8 Union Territories.
4. Which is the southernmost point of India?
Ans.- The southernmost point of India is Indira Point in the Great Nicobar Islands.
5. What is the length of India’s coastline including islands?
Ans.- India’s coastline, including islands, is 7516.60 kilometers long.
6. Name the highest peak in India.
Ans.- The highest peak in India is Godwin Austin (K2), which is 8611 meters high.
7. Which line forms the boundary between India and Pakistan?
Ans.- The boundary line between India and Pakistan is called the Radcliffe Line.
8. What is the significance of the Tropic of Cancer in India?
Ans.- The Tropic of Cancer (23°30′ North Latitude) passes through the central part of India.
9. What is the name given to the youngest range of the Himalayas?
Ans.- The youngest range of the Himalayas is called the Siwalik Range.
10. Which is the highest peak in South India?
Ans.- The highest peak in South India is Anaimudi Peak, which is 2665 meters high.