इयत्ता – दहावी
कर्नाटक राज्य अभ्यासक्रम
विषय – समाज विज्ञान
स्वाध्याय
1. युरोपियनांचे भारतात आगमन
I. खालील रिकाम्या जागा योग्य शब्दांनी भरा.
1. 1453 मध्ये अॅटोमन तुर्कानी कॉन्स्टॅटिनोपल शहर काबीज केले.
2. भारत व युरोपमधील नवीन जलमार्ग वास्को द गामा यांने शोधून काढला.
3. 1741 मध्ये डचांनी त्रावणकोर यांच्याशी युद्धाची घोषणा केली.
4. भारतामधील फ्रेंचांची राजधानी पाँडिचेरी ही होती.
5. 1757 मध्ये रॉबर्ट क्लाईव्ह याने सिराज उद्दौला बरोबर प्लासी येथे लढाई केली.
6. ईस्ट इंडिया कंपनीला बंगालमधील ‘दिवाणी हक्क’ शहा आलम दुसरा यांने दिले.
7. बंगालमध्ये रॉबर्ट क्लाइव्ह यांने ‘दुहेरी राज्यव्यवस्था’ सुरू केली.
II. खालील प्रश्नांची उत्तरे समूहामध्ये चर्चा करून लिहा :
8. मध्ययुगात भारत व युरोप यांच्यातील व्यापार कसा चालत असे ?
उत्तर – मध्ययुगात,भारत आणि युरोपमधील व्यापार प्रामुख्याने अरब व्यापाऱ्यांबरोबर होत असे.अरब व्यापारी मिरपूड, जिरे, दालचिनी, वेलची आणि आले यांसारख्या मसाल्यांचा समावेश असलेल्या आशियाई मालाची पूर्व रोमन (बायझेंटाईन) साम्राज्याची राजधानी कॉन्स्टेंटिनोपल येथे पोहोचवत असत.तेथून इटलीचे व्यापारी तो माल खरेदी करून युरोपियन राष्ट्रांना विकत असत. यामुळे कॉन्स्टेंटिनोपल हे आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे महत्त्वाचे केंद्र बनले, ज्याला अनेकदा “युरोपियन व्यापाराचे प्रवेशद्वार” असे संबोधले जात असे.अरब व्यापाऱ्यांची आशियातील व्यापारी मार्गांवर मक्तेदारी होती, तर इटालियन लोक युरोपमधील व्यापार नियंत्रित करत होते आणि या व्यापारातून भरपूर नफा मिळवत होते.
10. भारताकडे येणारा नवीन जलमार्ग का शोधावा लागला याबद्दल चर्चा करा.
उत्तर – अनेक कारणामुळे भारताकडे येणारा नवीन जलमार्ग शोधावा लागला:
➤कॉन्स्टँटिनोपलचा पाडाव (1453): ऑट्टोमन तुर्कांनी कॉन्स्टँटिनोपल काबीज केले.त्यामुळे आशिया आणि युरोपमधील व्यापारी मार्ग तुर्कांच्या नियंत्रणाखाली आला.परिणामी तुर्कांनी त्यांच्या प्रदेशातून जाणाऱ्या मालावर भरमसाठ कर लादले ज्यामुळे व्यापार महाग झाला.
➤मक्तेदारी आणि स्पर्धा: अरब आणि इटालियन व्यापाऱ्यांनी व्यापाराची मक्तेदारी केली होती, ज्यामुळे स्पेन आणि पोर्तुगाल सारख्या इतर युरोपीय राष्ट्रांना ही मक्तेदारी मोडून काढण्यासाठी आणि आशियाई माल थेट मिळवण्यासाठी पर्यायी मार्ग शोधण्याची गरज वाटू लागली.
➤शास्त्रीय शोध : होकायंत्र, ॲस्ट्रोलॅब आणि बंदुकीतील पावडरच्या शोधामुळे खलाशांना सागरी प्रवास करण्यास उत्तेजन मिळाले.
वरील कारणांमुळे भारताकडे येणारा नवीन जलमार्ग शोधाला चालना दिली,ज्यामुळे 1498 मध्ये वास्को द गामाचा यशस्वी प्रवास झाला.
10. भारतात व्यापारासाठी आलेल्या युरोपियनांची यादी करा.
उत्तर –
➤पोर्तुगीज: वास्को दा गामा, फ्रान्सिस्को दी आल्मेडा, अल्फोन्सो दी अल्बुकर्क.
➤डच: डच ईस्ट इंडिया कंपनी
➤इंग्रजी: इंग्लिश ईस्ट इंडिया कंपनी, सर थॉमस रो, रॉबर्ट क्लाइव्ह.
➤फ्रेंच: फ्रेंच ईस्ट इंडिया कंपनी, डुप्ले.
11. मार्तंड वर्माने डचांना कसा शह दिला स्पष्ट करा.
उत्तर – 1729 ते 1758 पर्यंत त्रावणकोरचा राजा मार्तंड वर्मा यांनी डचांपासून आपल्या राज्याचे रक्षण केले.त्याने प्रशासनात सुधारणा केली, आपले राज्य मजबूत केले आणि परकीय हस्तक्षेपाला विरोध केला.मिरपूड व्यापारावर मक्तेदारी ठेवण्यास उत्सुक असलेल्या डच लोकांनी 1741 मध्ये त्रावणकोरवर युद्ध घोषित केले पण या लढाईत मार्तंड वर्माच्या सैन्याने त्यांचा पराभव केला.या विजयामुळे या प्रदेशातील डच सामर्थ्य कमी झाले आणि 15 ऑगस्ट 1753 रोजी केलेल्या करारानुसार डचांनी सर्व अधिकार त्रावणकोरला समर्पण केले.ज्यामुळे भारतातील डच प्रभाव कमी झाला आणि त्रावणकोरचा एक महत्त्वपूर्ण शक्ती म्हणून उदय झाला.
12. दुसऱ्या कार्नाटिक युद्धाचे वर्णन करा.
उत्तर – दुसरे कर्नाटक युद्ध (1749-1754) म्हणजे प्रामुख्याने दक्षिण भारतातील इंग्रज आणि फ्रेंच यांच्यातील वर्चस्वासाठी संघर्ष होता.या संघर्षाचे मूळ कारण कर्नाटक प्रांत आणि हैद्राबाद येथे राजकीय वर्चस्व निर्माण करणे हे होते.चंदा साहिब आणि मुझफ्फर जंग यांना पाठिंबा देणाऱ्या फ्रेंचांनी अनवरुद्दीन आणि त्याचा मुलगा मुहम्मद अली यांना पाठिंबा देणाऱ्या इंग्रजांच्या विरोधात युद्ध केले.
मुख्य घटनांचा समावेश आहे:
➤चंदा साहिब यांना कर्नाटकचा नवाब बनण्यास फ्रेंचांनी मदत केली.
➤ईस्ट इंडिया कंपनीच्या रॉबर्ट क्लाइव्हने अर्काटवर हल्ला करून चंदा साहिबचा पराभव केला.
➤युद्धाची समाप्ती 1754 मध्ये पाँडिचेरीच्या तहाने झाली.या युद्धामुळे इंग्रजांची प्रतिष्ठा वाढली आणि फ्रेंचांनी डुप्लेला फ्रान्सला परत बोलावले.
या युद्धामुळे फ्रेंचांना मोठा धक्का बसला आणि कर्नाटक प्रदेशात ब्रिटिशांचे वर्चस्व प्रस्थापित झाले.
13. प्लासीच्या लढाईची कारणे व परिणाम लिहा.
प्लासीच्या लढाईची कारणे:
➤दस्तकांचा गैरवापर: ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीने मुघल सम्राटाने जारी केलेल्या व्यापार परवान्यांचा (दस्तक) गैरवापर केला.ज्यामुळे बंगाल सरकारचे महसुलाचे मोठे नुकसान झाले.
➤परवानगीशिवाय तटबंदी : इंग्रजांनी नवाब सिराज-उद्दोलाची परवानगी न घेता कलकत्त्याच्या किल्ल्याची तटबंदी भक्कम केली.
➤कृष्णरंध्र शोकांतिका: सिराज-उद्दोलाने बंदी बनवलेल्या ब्रिटीश सैनिकांना एका छोट्या कोठडीत डांबले या खोलीतील उष्णतेने अनेक अनेक ब्रिटिश सैनिकांचा गुदमरून मृत्यू झाला.यामुळे रॉबर्ट क्लाइव्ह भडकला.
प्लासीच्या लढाईचे परिणाम:
➤ब्रिटीशांचा विजय: रॉबर्ट क्लाइव्हच्या स्थानिक नेत्यांशी असलेल्या धोरणात्मक युतीमुळे सिराज-उद-दौलाचा पराभव झाला वा ब्रिटीशांचा विजय झाला.
➤राजकीय नियंत्रण: मीर जाफर बंगालचा नवाब बनला तो कंपनी आणि ब्रिटिश नोकरांच्या हातातले कळसूत्री बाहुले बनला.
➤आर्थिक नफा: इंग्रजांनी बंगालमध्ये विशेष व्यापार हक्क आणि युद्धाची मोठी नुकसान भरपाई मिळवली.
ब्रिटिश राजवटीचा पाया: या लढाईने भारतातील ब्रिटिश राजकीय आणि आर्थिक वर्चस्वाचा पाया घातला.
14. बक्सारच्या लढाईचे कोणते परिणाम झाले ?
बक्सारच्या लढाईचे परिणाम:
➤ब्रिटीशांचा विजय: मीर कासिम, शाह आलम दुसरा आणि शुजा-उद-दौला यांच्या संयुक्त सैन्यावर ब्रिटिशांनी विजय मिळवला.
➤दिवाणी हक्क: मुघल सम्राट शाह आलम दुसरा याने इंग्रजांना दिवाणीचे अधिकार दिले, त्यांना बंगाल, बिहार आणि ओडिशामधील महसूल संकलनावर नियंत्रण दिले.
➤आर्थिक नफा: इंग्रजांनी मुघल सम्राटाकडून भरीव वार्षिक खंडणी आणि शुजा-उद-दौलाकडून युद्ध नुकसान भरपाई मिळविली.
➤सत्तेचे एकत्रीकरण: या लढाईने बंगालवर ब्रिटिशांचे नियंत्रण मजबूत केले आणि भारतातील त्यांच्या राजवटीचा आणखी विस्तार करण्यासाठी पाया घातला.दुहेरी-राज्यव्यवस्था लागू करण्यात आली ज्यामुळे महसूल गोळा करण्याचे अधिकार इंग्रजांना मिळाले.तर प्रशासन नावाबाकडेच राहिले.
