मराठी म्हणींचा संग्रह

मराठी म्हणींचा संग्रह : 200+ सोप्या आणि सुंदर म्हणी लहान दोस्तांसाठी!

नमस्कार बालमित्रांनो!

तुम्हाला गोष्टी ऐकायला आणि नवीन गोष्टी शिकायला आवडतात ना? मराठी भाषेत बोलण्याची एक खास मजा आहे, आणि ती म्हणजे आपल्या सुंदर म्हणी! म्हणी म्हणजे मोठ्यांनी आपल्या अनुभवावरून तयार केलेली छोटी, पण खूप अर्थपूर्ण वाक्ये. या वाक्यांचा अर्थ कधीकधी सरळ नसतो, पण त्यात खूप मोठा आणि महत्त्वाचा विचार दडलेला असतो.

या म्हणी आपल्या रोजच्या बोलण्यात खूप उपयोगी पडतात आणि आपली भाषा अधिक सुंदर बनवतात.

म्हणी म्हणजे काय? (What are Proverbs?)

म्हणी म्हणजे थोडक्यात, जीवनातील अनुभवांवर आधारित छोटी वाक्ये जी एखादे सत्य किंवा सल्ला सांगतात. त्या पूर्ण अर्थाच्या असतात आणि आपल्याला काहीतरी शिकवतात.

मराठी म्हणींचा संग्रह –

अ

1. अति तेथे माती.

        अर्थ: कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक (खूप जास्त) चांगला नसतो.

उदाहरण: खूप जास्त खेळल्यास अभ्यास राहून जातो, म्हणजे ‘अति तिथे माती’ होते.

2. अडला हरी, गाढवाचे पाय धरी.

अर्थ: गरज पडल्यास लहान किंवा कमी महत्त्वाच्या व्यक्तीचीही मदत घ्यावी लागते.

उदाहरण: मला गणिताचा प्रश्न जमत नव्हता, तेव्हा मला माझ्या लहान भावाला ‘अडला हरी, गाढवाचे पाय धरी’ याप्रमाणे मदत मागावी लागली.

3. अंथरूण पाहून पाय पसरावे.

अर्थ: आपल्या ऐपतीनुसार (क्षमता किंवा पैसे) खर्च करावा.

उदाहरण: मला नवीन खेळणे हवी आहे, पण बाबा म्हणाले, ‘अंथरूण पाहून पाय पसरावे’, म्हणजे आपल्याकडे जेवढे पैसे आहेत, तेवढ्यातच खर्च करावा.

4. अती झालं आणि हसू आलं.

अर्थ: एखादी गोष्ट खूप जास्त झाली की ती विनोदी किंवा हास्यास्पद वाटते.

उदाहरण: मित्राने खूप जास्त खोड्या केल्यावर, ‘अती झालं आणि हसू आलं’ असं झालं.

5. अंगठा नाही म्हणून नाव ठेवीना.

अर्थ: काहीच नसताना एखाद्यावर दोष ठेवणे.

6. अंधारात केले पण उजेडात आले.

अर्थ: लपून केलेले काम एके दिवशी उघड होते.

उदाहरण: राजूने चोरून खाऊ खाल्ला होता, पण तो आईला समजले, ‘अंधारात केले पण उजेडात आले’.

7. अठरा नखरे आणि छत्तीस लक्षणे.

अर्थ: खूप जास्त नखरे किंवा वाईट सवयी असणे.

8. अन्नछत्रात जेवणारे, देवळात निजणारे.

अर्थ: कष्ट न करता फुकटचे खाऊन जगणारे.

9. अक्कल नाही पण वस्ताद.

अर्थ: ज्ञान नसतानाही स्वतःला हुशार समजणे.

10. अन्न तेथे वास.

अर्थ: जिथे गरज भागते, तिथे लोक जातात.

11. अर्थातच वांगे, खाल्ले तर रंगे.

अर्थ: एखाद्या गोष्टीचा अनुभव घेतल्यावरच ती खरी समजते.

12. अंगठीला नळ्या नाही.

अर्थ: प्रत्येक गोष्टीला काही मर्यादा असतात.

13. आधी शिदोरी मग मुशाफिरी.

अर्थ: आधी तयारी मग काम.

14. आपला तो बाब्या, दुसऱ्याचे ते कार्टे.

अर्थ: स्वतःच्या मुलाला प्रेमळपणे बोलणे, पण दुसऱ्याच्या मुलाला वाईट बोलणे.

उदाहरण: स्वतःच्या मुलाच्या चुका दिसू नयेत आणि दुसऱ्याच्या मुलांच्या दिसतात, ‘आपला तो बाब्या, दुसऱ्याचे ते कार्टे’.

15. आपला हात जगन्नाथ.

अर्थ: आपले काम आपणच करावे, तेव्हाच ते यशस्वी होते.

उदाहरण: मी माझा गृहपाठ स्वतःच करतो, कारण ‘आपला हात जगन्नाथ’.

16. आयत्या बिळावर नागोबा.

अर्थ: दुसऱ्याने तयार केलेल्या गोष्टीचा फायदा घेणे.

उदाहरण: मित्र पिकनिकला सगळं घेऊन आला आणि मी फक्त गेलो, हे तर ‘आयत्या बिळावर नागोबा’ असं झालं.

17. आवळा देऊन कोहळा काढणे.

अर्थ: लहान वस्तू देऊन मोठी वस्तू मिळवणे.

उदाहरण: बाबांनी जुना मोबाईल देऊन नवीन लॅपटॉप घेतला, हे ‘आवळा देऊन कोहळा काढण्यासारखं’ आहे.

18. आंधळा मागतो एक डोळा, देव देतो दोन डोळे.

अर्थ: अपेक्षेपेक्षा जास्त चांगले मिळणे.

उदाहरण: मला फक्त पास व्हायचे होते, पण मी पहिला आलो, म्हणजे ‘आंधळा मागतो एक डोळा, देव देतो दोन डोळे’ असे झाले.

19. आंधळं दळतंय आणि कुत्रं पीठ खातंय.

अर्थ: एकाने कष्ट करावे आणि दुसऱ्याने त्याचा फायदा घ्यावा.

उदाहरण: मी सगळा गृहपाठ केला आणि मित्राने फक्त कॉपी केली, ‘आंधळं दळतंय आणि कुत्रं पीठ खातंय’ असंच झालं.

20. आई जेवू घालीना आणि बाप भीक मागू देईना.

अर्थ: दोन्ही बाजूंनी अडचण येणे.

उदाहरण: मला टीव्ही पण बघायचा आहे आणि अभ्यास पण करायचा आहे, पण वेळ नाही. ‘आई जेवू घालीना आणि बाप भीक मागू देईना’ असं झालं आहे.

21. आंधळ्याला आरसा काय कामाचा?

अर्थ: ज्याला एखाद्या गोष्टीची गरज नाही, त्याला ती देऊन उपयोग नाही.

उदाहरण: त्याला पुस्तके वाचायला आवडत नाहीत, त्याला कितीही पुस्तके दिली तरी ‘आंधळ्याला आरसा काय कामाचा?’.

22. आधी केले मग सांगितले.

अर्थ: स्वतः काम करून यशस्वी झाल्यावरच दुसऱ्यांना सल्ला देणे.

उदाहरण: शिक्षकांनी आधी स्वतः गणित सोडवले मग आम्हाला शिकवले, ‘आधी केले मग सांगितले’.

23. आगीतून फुफाट्यात पडणे.

अर्थ: एका लहान संकटातून सुटून दुसऱ्या मोठ्या संकटात सापडणे.

उदाहरण: अभ्यास सोडून खेळायला गेलो, पण तिकडेही मारामारी झाली, म्हणजे ‘आगीतून फुफाट्यात पडलो’.

24. आग रामेश्वरी आणि बंब सोमेश्वरी.

अर्थ: एका ठिकाणी संकट असताना मदत दुसरीकडे असणे.

उदाहरण: शाळेत आग लागली होती आणि अग्निशमन दल दुसऱ्याच गावात होते, ‘आग रामेश्वरी आणि बंब सोमेश्वरी’.

25. आयत्या पिठावर रेघा ओढणे.

अर्थ: दुसऱ्याच्या तयार कामावर स्वतःचा हक्क सांगणे.

26. आयत्याने गाय मारली.

अर्थ: आयते काम मिळणे.

27. आंधळा पांगळा झाला.

अर्थ: दोन्ही बाजूने नुकसान होणे.

28. आठ हात लाकूड, नऊ हात धोंडा.

अर्थ: कामापेक्षा खर्च जास्त.

इ / ई

29. इकडे आड तिकडे विहीर.

* अर्थ: दोन्ही बाजूने अडचण येणे.

* उदाहरण: मला शाळेत जायचे नाही आणि घरी राहिले तर आई रागवेल, ‘इकडे आड तिकडे विहीर’.

30. इच्छिले ते घडले.

* अर्थ: मनात होते तसेच घडले.

* उदाहरण: मला वाटले होते की मी पास होईन, आणि मी झालो, ‘इच्छिले ते घडले’.

उ / ऊ

31. उथळ पाण्याला खळखळाट फार.

* अर्थ: ज्याच्याकडे ज्ञान कमी असते, तो जास्त बोलतो किंवा बडबड करतो.

* उदाहरण: ज्याला जास्त माहिती नसते, तोच जास्त बडबडतो, ‘उथळ पाण्याला खळखळाट फार’ म्हणतात.

32. उतावळा नवरा गुडघ्याला बाशिंग.

* अर्थ: खूप घाई करणारा.

* उदाहरण: त्याला लगेच खेळायला जायचे होते, म्हणजे तो ‘उतावळा नवरा गुडघ्याला बाशिंग’ असा झाला.

33. उचलली जीभ लावली टाळ्याला.

* अर्थ: विचार न करता काहीही बोलणे.

* उदाहरण: तो काहीही विचार न करता बोलतो, त्याची ‘उचलली जीभ लावली टाळ्याला’ अशी सवय आहे.

34. उंदराला मांजर साक्ष.

* अर्थ: वाईट काम करणाऱ्यांना एकमेकांचा पाठींबा असतो.

* उदाहरण: दोन चोर एकमेकांना साथ देत होते, ‘उंदराला मांजर साक्ष’ म्हणतात.

35. उंदराला बिळे सात.

* अर्थ: पळून जाण्यासाठी अनेक मार्ग असणे.

36. उंदराच्या लग्नाला बोक्याची वरात.

* अर्थ: शत्रूने समारंभात येणे.

37. उंटावरून शेळ्या हाकणे.

* अर्थ: स्वतः कष्ट न करता दुसऱ्यांकडून काम करून घेणे.

38. उंटावरचा शहाणा.

* अर्थ: स्वतःला खूप हुशार समजून मूर्खपणाचे सल्ले देणारा.

39. उंदरास लांडोर मिळाली.

* अर्थ: लहानग्याला मोठी गोष्ट मिळणे.

40. ऊसाच्या गोडीपेक्षा मुळाची गोडी.

* अर्थ: मूळ वस्तूची किंमत जास्त असणे.

ए / ऐ

41. एक ना धड भाराभर चिंध्या.

* अर्थ: कोणतेही काम नीट न करता अनेक कामे हाती घेणे.

* उदाहरण: त्याने एकाच वेळी तीन खेळ खेळायला घेतले पण काहीच नीट खेळला नाही, ‘एक ना धड भाराभर चिंध्या’.

42. एका हाताने टाळी वाजत नाही.

* अर्थ: भांडणासाठी दोन्ही बाजूंकडून काहीतरी चूक असते.

* उदाहरण: माझ्या आणि मित्राच्या भांडणात दोघांचीही चूक होती, कारण ‘एका हाती टाळी वाजत नाही’.

43. एका माळेचे मणी.

* अर्थ: एकाच प्रकारचे लोक, स्वभाव.

* उदाहरण: ते सर्व मित्र ‘एका माळेचे मणी’ आहेत, सगळे मस्ती करतात.

44. एकी हेच बळ.

* अर्थ: एकत्र राहिल्यास जास्त शक्ती असते.

* उदाहरण: आपण सगळे एकत्र राहू तर ‘एकी हेच बळ’ आहे.

45. ऐकावे जनाचे, करावे मनाचे.

* अर्थ: लोकांचे ऐकावे, पण निर्णय स्वतःच्या मनाने घ्यावा.

* उदाहरण: मी मित्रांचे ऐकले, पण गृहपाठ माझ्या पद्धतीनेच केला, ‘ऐकावे जनाचे, करावे मनाचे’.

क

46. कावळा बसला आणि फांदी तुटली.

* अर्थ: दोन गोष्टी एकाच वेळी घडल्या, पण एकाचा दुसऱ्याशी संबंध नसतो.

* उदाहरण: मी शाळेतून आलो आणि पाऊस पडू लागला, ‘कावळा बसला आणि फांदी तुटली’ असं झालं!

47. कुठे राजा भोज, कुठे गंगू तेली.

* अर्थ: दोन खूप भिन्न व्यक्तींची किंवा गोष्टींची तुलना करणे योग्य नाही.

* उदाहरण: तो श्रीमंत आणि हा गरीब, ‘कुठे राजा भोज, कुठे गंगू तेली’.

48. कुत्रा चावला म्हणून काय संपूर्ण गाव चावला?

* अर्थ: एका वाईट अनुभवावरून सगळ्यांना दोष देणे योग्य नाही.

* उदाहरण: एका शिक्षकाने रागावले, म्हणून काय सगळ्या शिक्षकांना वाईट म्हणायचे? ‘कुत्रा चावला म्हणून काय संपूर्ण गाव चावला?’

49. कावळा कावळा करत नाही.

* अर्थ: आपले वाईट काम आपण स्वतःहून सांगत नाही.

* उदाहरण: त्याने चूक केली, पण ‘कावळा कावळा करत नाही’ तसा तो बोलला नाही.

50. काखेत कळसा आणि गावाला वळसा.

* अर्थ: वस्तू जवळ असूनही ती सगळीकडे शोधत फिरणे.

* उदाहरण: माझे पेन माझ्या खिशात होते आणि मी ते पूर्ण घरात शोधत होतो, ‘काखेत कळसा आणि गावाला वळसा’.

51. कावळ्याच्या शापाने गाय मरत नाही.

* अर्थ: क्षुद्र (लहान) माणसाच्या बोलण्याने मोठ्या व्यक्तीचे नुकसान होत नाही.

* उदाहरण: तो मला कितीही वाईट बोलला तरी मला काही फरक पडत नाही, ‘कावळ्याच्या शापाने गाय मरत नाही’.

52. कुऱ्हाडीचा दांडा गोतास काळ.

* अर्थ: आपल्याच माणसाकडून आपल्याच लोकांना धोका मिळणे.

* उदाहरण: त्याच्या मित्रानेच त्याला फसवले, ‘कुऱ्हाडीचा दांडा गोतास काळ’.

53. कोल्हा काकडीला राजी.

* अर्थ: लहान गोष्टीने समाधानी होणे.

* उदाहरण: त्याला थोडीच मदत केली तरी तो खुश झाला, ‘कोल्हा काकडीला राजी’.

54. केळी खाता हरकणे.

* अर्थ: आनंदाने नाचणे.

* उदाहरण: नवीन सायकल मिळाल्यावर तो ‘केळी खाता हरकला’.

55. खऱ्याला मरण नाही.

* अर्थ: सत्य नेहमी जिंकते.

* उदाहरण: कितीही अडचणी आल्या तरी ‘खऱ्याला मरण नाही’.

56. खिशात दमडा नाही, आणि नावाला बंब्याबाई.

* अर्थ: ऐपत नसताना मोठ्या गोष्टींचे प्रदर्शन करणे.

* उदाहरण: त्याच्याकडे पैसे नसताना तो महागड्या वस्तू दाखवत होता, ‘खिशात दमडा नाही, आणि नावाला बंब्याबाई’.

57. खाईन तर तुपाशी नाहीतर उपाशी.

* अर्थ: खूप हट्ट करून पाहिजे तीच गोष्ट मिळवणे, नाहीतर काहीच नको.

* उदाहरण: त्याला फक्त नवीन खेळणेच हवे होते, नाहीतर त्याला काहीच नको होते, ‘खाईन तर तुपाशी नाहीतर उपाशी’.

58. कडू कारले तुपात घोळले, साखरेत बुडवले तरी कडू ते कडूच.

* अर्थ: वाईट वस्तू कितीही सजवली तरी तिचा मूळ स्वभाव बदलत नाही.

* उदाहरण: वाईट माणूस कितीही गोड बोलला तरी त्याचा स्वभाव बदलत नाही, ‘कडू कारले…’.

59. कणिक तिंबली म्हणून काय लाडू झाले?

* अर्थ: थोडे काम केले म्हणून मोठे काम पूर्ण होत नाही.

60. कळते पण वळत नाही.

* अर्थ: गोष्ट माहीत असूनही त्यानुसार न वागणे.

* उदाहरण: त्याला अभ्यास करणे चांगले आहे हे कळते, पण ‘कळते पण वळत नाही’.

61. कौ कौ केला, पण काहीच नाही.

* अर्थ: खूप बोलणे पण काहीच काम न करणे.

ग

62. गरज सरो आणि वैद्य मरो.

* अर्थ: आपले काम झाले की दुसऱ्याला विसरणे.

* उदाहरण: मदत घेतल्यावर त्याने मला विसरले, म्हणजे ‘गरज सरो आणि वैद्य मरो’ असे झाले.

63. गरजेल तो पडेल काय?

* अर्थ: जो खूप बोलतो, तो काम करत नाही.

* उदाहरण: तो फक्त बोलतो, पण काम करत नाही, ‘गरजेल तो पडेल काय?’

64. गाढवाचे ओझे गाढवालाच.

* अर्थ: ज्याचे काम त्यालाच करावे लागते.

* उदाहरण: माझा गृहपाठ मलाच करावा लागणार, ‘गाढवाचे ओझे गाढवालाच’.

65. गाढवाला गुळाची चव काय?

* अर्थ: ज्याला एखाद्या गोष्टीची किंमत कळत नाही, त्याला ती देऊन उपयोग नाही.

* उदाहरण: त्याला चांगले खेळणे दिले तरी तो तुडवतो, त्याला ‘गाढवाला गुळाची चव काय?’

66. गोगलगाय पोटात पाय.

* अर्थ: बाहेरून शांत दिसणारा पण आतून कपटी असलेला.

* उदाहरण: तो खूप शांत दिसतो, पण तो ‘गोगलगाय पोटात पाय’ आहे.

67. गाढव गुळाची चव काय जाणे.

* अर्थ: अज्ञानी व्यक्तीला ज्ञानाचे महत्त्व कळत नाही. (Similar to ‘गाढवाला गुळाची चव काय?’)

68. घरोघरी मातीच्या चुली.

* अर्थ: प्रत्येक घरात सारख्याच समस्या असतात.

* उदाहरण: प्रत्येकाच्या घरी काही ना काही अडचणी असतात, कारण ‘घरोघरी मातीच्या चुली’.

69. गरजेपुरते बोलावे.

* अर्थ: जेवढी गरज आहे तेवढेच बोलावे.

70. गरिबीला शृंगार काय कामाचा?

* अर्थ: गरीब माणसाला दिखावा करणे शोभत नाही.

71. गळ्यात पडले की गोड लागते.

* अर्थ: एकदा स्वीकारले की ते आवडू लागते.

72. गावाला आग लागली आणि देवळाला कडीकुलूप.

* अर्थ: संकट आले असताना काहीच व्यवस्था नसणे.

73. गिऱ्हाईक देवळाला नाही, तर दुकानाला.

* अर्थ: देवळाला भेटायला जात नाहीत, तर देवाजवळ काहीतरी मागायला जातात.

74. गोड बोलून गोड खाणे.

* अर्थ: चांगले बोलून स्वतःचा फायदा करून घेणे.

75. गोड गोड बोलून गुळाचा चिवडा करणे.

* अर्थ: गोड बोलून फसवणे.

76. घर फिरले की घराचे वासेही फिरतात.

* अर्थ: वाईट वेळ आल्यावर सगळे विरुद्ध जातात.

77. घोडं मैदान जवळ आहे.

* अर्थ: परीक्षेचा किंवा महत्त्वाच्या कामाचा दिवस जवळ आला आहे.

च

78. चोरावर मोर.

* अर्थ: वाईट व्यक्तीपेक्षा जास्त वाईट व्यक्ती असणे.

* उदाहरण: एका चोराला दुसऱ्या चोराने फसवविले, म्हणजे ‘चोरावर मोर’.

79. चोर सोडून संन्याशाला फाशी.

* अर्थ: खरा गुन्हेगार सोडून निरपराध्याला शिक्षा होणे.

* उदाहरण: त्याने चूक केली, पण मार मला मिळाला, म्हणजे ‘चोर सोडून संन्याशाला फाशी’.

80. चार दिवस सासूचे, चार दिवस सुनेचे.

* अर्थ: प्रत्येकाची वेळ येते, कधी कुणी मोठे तर कधी कुणी.

* उदाहरण: आज त्याची वेळ आहे, उद्या माझी पण येईल, ‘चार दिवस सासूचे, चार दिवस सुनेचे’.

81. चोराच्या मनात चांदणे.

* अर्थ: वाईट काम करणाऱ्याला नेहमी भीती वाटते.

* उदाहरण: गृहपाठ न केलेल्या मुलाच्या ‘मनात चांदणे’ होते, कारण त्याला शिक्षकांची भीती वाटत होती.

82. चोरीचा माल चोरीला.

* अर्थ: चोरीची वस्तू पुन्हा चोरीला जाणे.

* उदाहरण: त्याने चोरलेली वस्तू दुसऱ्याने चोरली, म्हणजे ‘चोरीचा माल चोरीला’.

83. चमत्कार आणि नमस्कार.

* अर्थ: काहीतरी चांगले झाल्यावरच लोक आदर देतात.

84. चिमणी चोचीने पाणी पिते, पण पाण्याचा वाटा घेत नाही.

* अर्थ: कमी प्रमाणात वापर करणे.

ज

85. जशास तसे.

* अर्थ: जसे वागाल तसेच फळ मिळेल.

* उदाहरण: त्याने मला त्रास दिला म्हणून मी त्यालाही त्रास दिला, म्हणजे ‘जशास तसे’.

86. जित्याची खोड मेल्याशिवाय जात नाही.

* अर्थ: काही सवयी शेवटपर्यंत जात नाहीत.

* उदाहरण: त्याला खोड्या करण्याची सवय आहे, ती ‘जित्याची खोड मेल्याशिवाय जात नाही’.

87. ज्याचे करावे भले, तो म्हणतो माझेच भले.

* अर्थ: ज्याचे भले करावे त्याला आपलीच काळजी असते.

* उदाहरण: मी त्याला मदत केली, पण त्याला फक्त स्वतःचीच काळजी होती, ‘ज्याचे करावे भले, तो म्हणतो माझेच भले’.

88. ज्या गावच्या बोरी, त्याच गावच्या बाभळी.

* अर्थ: एकाच ठिकाणी राहणारे लोक एकमेकांना ओळखतात.

* उदाहरण: तुम्ही एकाच गावातले असाल तर एकमेकांना ओळखालच, कारण ‘ज्या गावच्या बोरी, त्याच गावच्या बाभळी’.

89. ज्याची खावी पोळी, त्याची वाजवावी टाळी.

* अर्थ: ज्याच्याकडून मदत मिळते, त्याचे कौतुक करावे.

* उदाहरण: ज्याने मला मदत केली, त्याचे आभार मानलेच पाहिजे, ‘ज्याची खावी पोळी, त्याची वाजवावी टाळी’.

90. जळात राहून मगरीशी वैर करू नये.

* अर्थ: जिथे राहायचे, तिथल्या शक्तिशाली लोकांशी भांडण करू नये.

* उदाहरण: शाळेत शिक्षकांशी भांडू नये, कारण ‘जळात राहून मगरीशी वैर करू नये’.

91. ज्याचे पोट दुखते, तोच ओवा मागतो.

* अर्थ: ज्याला गरज असते, तोच मदत मागतो.

92. ज्याने जशी करणी केली, त्याला तसे फळ मिळाले.

* अर्थ: कर्माचे फळ मिळतेच.

93. जगा आणि जगू द्या.

* अर्थ: शांततेने आणि इतरांना त्रास न देता जगणे.

झ

94. झाकली मूठ सव्वा लाखाची.

* अर्थ: रहस्य गुप्त ठेवल्यास ते अधिक मौल्यवान असते.

* उदाहरण: आपले रहस्य कुणालाही सांगू नये, कारण ‘झाकली मूठ सव्वा लाखाची’.

95. झाड मोठे पण फळ नाही.

* अर्थ: मोठे पण निरुपयोगी असणे.

96. झोपेचे सोंग घेणे.

* अर्थ: झोपलेले नसतानाही झोपल्यासारखे दाखवणे.

97. झटपट काम, चटपट काम.

* अर्थ: घाईघाईत केलेले काम चांगले नसते.

98. झुंज आणि मांजराची झडप.

* अर्थ: छोटे भांडण मोठे रूप घेणे.

ट

99. टाकीचे घाव सोसल्याशिवाय देवपण येत नाही.

* अर्थ: कष्ट केल्याशिवाय यश मिळत नाही.

* उदाहरण: अभ्यास केल्याशिवाय चांगले गुण मिळत नाहीत, ‘टाकीचे घाव सोसल्याशिवाय देवपण येत नाही’.

100. टिटवीने आकाशाला टेकू दिला.

* अर्थ: अशक्य गोष्ट करण्याचा प्रयत्न करणे.

101. टपली मारून पाडावे.

* अर्थ: छोट्या प्रयत्नाने मोठे काम करणे.

द

102. दमडीची कोंबडी, रुपयाचा मसाला.

* अर्थ: लहान कामासाठी जास्त खर्च करणे.

* उदाहरण: एका पेनासाठी मी खूप पैसे खर्च केले, म्हणजे ‘दमडीची कोंबडी, रुपयाचा मसाला’.

103. दिव्याखाली अंधार.

* अर्थ: ज्ञानी किंवा चांगल्या व्यक्तीच्या जवळच्यांनाच ज्ञानाचा किंवा चांगुलपणाचा फायदा मिळत नाही.

* उदाहरण: शिक्षकांच्या मुलालाच अभ्यास येत नव्हता, ‘दिव्याखाली अंधार’ म्हणतात.

104. दगड खाल्लेला कुत्रा दगडाला घाबरतो.

* अर्थ: वाईट अनुभव आलेला माणूस पुन्हा त्या कामापासून दूर राहतो.

* उदाहरण: त्याला एकदा मार लागला होता, म्हणून तो पुन्हा ते काम करत नाही, ‘दगड खाल्लेला कुत्रा दगडाला घाबरतो’.

105. दुष्काळात तेरावा महिना.

* अर्थ: संकटात आणखी एक संकट येणे.

* उदाहरण: आधीच परीक्षा जवळ होती आणि मग मी आजारी पडलो, म्हणजे ‘दुष्काळात तेरावा महिना’.

106. दुरून डोंगर साजरे.

* अर्थ: कोणतीही गोष्ट लांबून चांगली दिसते, पण जवळून पाहिल्यास तिचे दोष दिसतात.

* उदाहरण: नवीन खेळणे लांबून चांगले दिसत होते, पण जवळून पाहिल्यावर ते तुटलेले होते, ‘दुरून डोंगर साजरे’.

107. देणाऱ्याचे हात हजार.

* अर्थ: मदत करणारा खूप असतो.

* उदाहरण: त्याला मदत करायला खूप लोक आले, ‘देणाऱ्याचे हात हजार’.

108. देणे ना घेणे, कमळीबाईचा झोका कांबळभर.

* अर्थ: दुसऱ्याच्या कामात काहीही संबंध नसताना उगाचच लक्ष घालणे.

* उदाहरण: त्याला काहीही काम नसताना तो आमच्या खेळात ढवळाढवळ करत होता, ‘देणे ना घेणे, कमळीबाईचा झोका कांबळभर’.

109. दोन घडीचा डाव.

* अर्थ: थोड्या वेळेसाठी असणारी गोष्ट.

110. दुधाने तोंड भाजले की ताक फुंकून प्यावे.

* अर्थ: वाईट अनुभव आल्यावर खूप सावध होणे.

* उदाहरण: एकदा फसल्यावर तो खूप सावध झाला, ‘दुधाने तोंड भाजले की ताक फुंकून प्यावे’.

111. दुसऱ्याच्या उष्ट्या पत्रावळ्या चाटणे.

* अर्थ: दुसऱ्याच्या कामात ढवळाढवळ करून स्वतःचा फायदा साधणे.

112. दात आहेत तर चणे नाहीत, चणे आहेत तर दात नाहीत.

* अर्थ: योग्य वेळी योग्य गोष्टी नसणे.

* उदाहरण: मला खेळायला वेळ आहे पण खेळणे नाही, ‘दात आहेत तर चणे नाहीत…’.

113. दाम करी काम.

* अर्थ: पैशाने कामे होतात.

114. दिवाळी गेली, आणि शिमगा आला.

* अर्थ: वाईट वेळ लवकर येणे.

115. दुर्बळाला बळ आणि धनवानाला धन.

* अर्थ: ज्याला जे हवे असते ते मिळते.

116. दुसऱ्याच्या घरातून, आपल्या घरात.

* अर्थ: दुसऱ्याच्या वस्तू चोरून स्वतःच्या घरात आणणे.

ध

117. धोबी का कुत्ता, घर का ना घाट का.

* अर्थ: कुठेही स्थान नसलेला, दोन्ही बाजूंकडून काहीच न मिळणे.

* उदाहरण: त्याला कुठेही काम मिळाले नाही, ‘धोबी का कुत्ता, घर का ना घाट का’. (ही हिंदी म्हण मराठीतही रूढ आहे)

न

118. नाचता येईना अंगण वाकडे.

* अर्थ: स्वतःला काम करता येत नाही, म्हणून दुसऱ्याला किंवा परिस्थितीला दोष देणे.

* उदाहरण: रोहितला चित्र काढता आले नाही, म्हणून तो म्हणाला पेन्सिल चांगली नाही. हे तर ‘नाचता येईना अंगण वाकडे’ असं झालं!

119. नावडत्याचे मीठ आळणी.

* अर्थ: न आवडणाऱ्या व्यक्तीने कितीही चांगले काम केले तरी ते चांगले वाटत नाही.

* उदाहरण: त्याला ती मुलगी आवडत नाही, म्हणून तिने कितीही छान गाणे गायले तरी त्याला ते आवडले नाही, ‘नावडत्याचे मीठ आळणी’.

120. नळी फुंकली सोनारी, इकडून तिकडे गेली वारे.

* अर्थ: एका ठिकाणची गोष्ट दुसऱ्या ठिकाणी जाऊन वाया जाणे / निरुपयोगी ठरणे.

* उदाहरण: मी त्याला खूप काही शिकवले, पण त्याने ते सगळे विसरून टाकले, ‘नळी फुंकली सोनारी, इकडून तिकडे गेली वारे’.

121. नाकापेक्षा मोती जड.

* अर्थ: मूळ वस्तू पेक्षा तिचा खर्च किंवा संबंधित गोष्टीचा खर्च जास्त असणे.

* उदाहरण: नवीन खेळण्यापेक्षा त्याची दुरुस्ती जास्त महागडी होती, ‘नाकापेक्षा मोती जड’.

122. नाही रे बाबांनो, देव आहे.

* अर्थ: वाईट काम करणाऱ्यांना शिक्षा होतेच.

123. नव्याचे नऊ दिवस.

* अर्थ: नवीन गोष्टीचे आकर्षण काही काळच टिकते.

* उदाहरण: नवीन खेळणे काही दिवसच आवडले, ‘नव्याचे नऊ दिवस’.

124. नवरा नको पण घरात दिवा पाहिजे.

* अर्थ: व्यक्ती नको पण तिचा फायदा हवा.

125. नेहमीच चांदणे राहात नाही.

* अर्थ: नेहमीच चांगले दिवस राहात नाहीत.

126. नको तिथे नको त्या गोष्टी.

* अर्थ: अयोग्य वेळी अयोग्य गोष्ट.

127. नव्या पाहुण्याला जुने पाहुणे भारी.

* अर्थ: नवीनपेक्षा जुने अधिक महत्त्वाचे असणे.

प

128. पळसाला पाने तीनच.

* अर्थ: परिस्थिती कुठेही सारखीच असते, बदलत नाही.

* उदाहरण: मी दुसरीकडे गेलो तरी तीच समस्या आहे, ‘पळसाला पाने तीनच’.

129. पालथ्या घड्यावर पाणी.

* अर्थ: केलेले कष्ट वाया जाणे.

* उदाहरण: कितीही शिकवले तरी तो ऐकत नाही, म्हणजे ‘पालथ्या घड्यावर पाणी’.

130. पाण्यात राहून मगरीशी वैर करू नये.

* अर्थ: जिथे राहायचे, तिथल्या शक्तिशाली लोकांशी भांडण करू नये.

* उदाहरण: शाळेत शिक्षकांशी भांडू नये, कारण ‘पाण्यात राहून मगरीशी वैर करू नये’.

131. पेरावे ते उगवते.

* अर्थ: जसे कर्म कराल, तसे फळ मिळेल.

* उदाहरण: चांगले काम केले तर चांगले फळ मिळते, ‘पेरावे ते उगवते’.

132. पिकले पान.

* अर्थ: खूप वृद्ध व्यक्ती / वय झालेला माणूस.

* उदाहरण: माझे आजोबा खूप ‘पिकले पान’ आहेत.

133. पदरी पडले पवित्र झाले.

* अर्थ: जे काही मिळाले, ते स्वीकारून घेणे.

* उदाहरण: त्याला कमी गुण मिळाले तरी त्याने ते स्वीकारले, ‘पदरी पडले पवित्र झाले’.

134. पुढच्यास ठेच, मागचा शहाणा.

* अर्थ: दुसऱ्याच्या चुकीतून शहाणपण शिकणे.

* उदाहरण: माझ्या मित्राला मार लागला, तेव्हा मी सावध झालो, ‘पुढच्यास ठेच, मागचा शहाणा’.

135. पाचामुखी परमेश्वर.

* अर्थ: अनेक लोक जे बोलतात ते सत्य असते.

136. पाण्याशिवाय मासा तडफडणे.

* अर्थ: खूप अस्वस्थ होणे.

137. पोटापाण्यासाठी वणवण फिरणे.

* अर्थ: उपजीविकेसाठी खूप कष्ट करणे.

138. पित्यापेक्षा पुत्र कांकणभर सरस.

* अर्थ: मुलाने वडिलांपेक्षा जास्त हुशार असणे.

139. पाटी पडली, दगड पडले.

* अर्थ: काम पूर्ण होणे.

फ

140. फुकटचे खाणे आणि फुकटचे देणे.

* अर्थ: कष्ट न करता मिळणे आणि देणे.

141. फोड आणि फोडणी.

* अर्थ: एकाच गोष्टीमुळे पुन्हा त्रास होणे.

142. फुकट मिळते म्हणून खाऊ नये.

* अर्थ: विनाकारण काहीही स्वीकारू नये.

143. फळाची अपेक्षा न ठेवता कर्म करणे.

* अर्थ: फळाची चिंता न करता काम करणे.

ब

144. बळी तो कान पिळी.

* अर्थ: जो शक्तिशाली असतो, तो इतरांवर हुकूमत गाजवतो.

* उदाहरण: वर्गात जो जास्त बोलतो, तो सर्वांवर ‘बळी तो कान पिळी’ असे करतो.

145. बोलाचाच भात आणि बोलाचीच कढी.

* अर्थ: फक्त बोलणे, प्रत्यक्षात काहीही न करणे.

* उदाहरण: तो फक्त गप्पा मारतो, काम करत नाही, त्याच्यासाठी ‘बोलाचाच भात आणि बोलाचीच कढी’.

146. बुडत्याला काठीचा आधार.

* अर्थ: संकटात सापडलेल्याला थोडीही मदत मोठी वाटते.

* उदाहरण: त्याला थोडे पैसे मिळाले तरी त्याला खूप मदत झाली, ‘बुडत्याला काठीचा आधार’.

147. बैल गेला आणि झोपा केला.

* अर्थ: नुकसान झाल्यावर काळजी घेणे.

* उदाहरण: परीक्षा संपल्यावर तो अभ्यास करायला बसला, ‘बैल गेला आणि झोपा केला’.

148. बापाने मारले तर पोरगा, नाहीतर वावर.

* अर्थ: एकच पर्याय असणे.

149. बकरी गेली आणि कळप गेला.

* अर्थ: थोडे नुकसान झाल्यामुळे खूप मोठे नुकसान होणे.

150. बारा वर्षांनी घर बदलणे.

* अर्थ: खूप उशिरा बदल करणे.

151. बोटभर मासा, हातभर काटा.

* अर्थ: लहान गोष्टीसाठी खूप कष्ट.

152. बापाची जिरो, मुलाची करो.

* अर्थ: वडिलांचे नुकसान आणि मुलाचे भले.

153. बाप दाखव नाहीतर श्राद्ध कर.

* अर्थ: पुरावा दे नाहीतर बोलणे बंद कर.

154. भरल्या पोटी देव नाही.

* अर्थ: भूक लागल्यावरच देव आठवतो.

155. भोक तेथे ठिगळ.

* अर्थ: जिथे गरज तिथे मदत.

भ

156. भीक नको पण कुत्रं आवर.

* अर्थ: मदत नको, पण त्रास थांबवा.

* उदाहरण: मला मदत नको, पण तुम्ही भांडणे थांबवा, ‘भीक नको पण कुत्रं आवर’.

157. भरवशाच्या म्हशीला टोणगा.

* अर्थ: ज्याच्याकडून अपेक्षा असते, तोच निराशा करतो.

* उदाहरण: मला मित्राकडून मदत मिळेल असे वाटले होते, पण त्याने केली नाही, ‘भरवशाच्या म्हशीला टोणगा’.

158. भुकेल्याला कोंडा आणि निजलेल्याला धोंडा.

* अर्थ: गरजू व्यक्तीला थोडेही मिळाले तरी पुरेसे वाटते, तर आळशी व्यक्तीला कितीही दिले तरी कमीच वाटते.

म

159. माकडाच्या हाती कोलीत.

* अर्थ: अयोग्य व्यक्तीच्या हातात सत्ता किंवा अधिकार देणे.

* उदाहरण: त्याला खेळणी दिली तर तो तोडतो, त्याच्या ‘माकडाच्या हाती कोलीत’ दिले आहे.

160. म्हशीपुढे वाचली गीता, कालचा गोंधळ बरा होता.

* अर्थ: मूर्ख व्यक्तीला ज्ञान देणे व्यर्थ आहे.

* उदाहरण: त्याला कितीही शिकवले तरी तो ऐकत नाही, ‘म्हशीपुढे वाचली गीता, कालचा गोंधळ बरा होता’.

161. मनी वसे ते स्वप्नी दिसे.

* अर्थ: जे मनात असते, तेच स्वप्नात दिसते किंवा तेच आठवते.

* उदाहरण: मला नवीन खेळणे हवे होते आणि तेच मला स्वप्नात दिसले, ‘मनी वसे ते स्वप्नी दिसे’.

162. मेल्याशिवाय स्वर्ग दिसत नाही.

* अर्थ: स्वतः अनुभव घेतल्याशिवाय एखाद्या गोष्टीचे खरे महत्त्व किंवा चांगले-वाईट कळत नाही.

* उदाहरण: जोपर्यंत तू स्वतः अभ्यास करणार नाहीस, तोपर्यंत तुला पास होण्याचे महत्त्व कळणार नाही, ‘मेल्याशिवाय स्वर्ग दिसत नाही’.

163. मरावे परी कीर्तीरूपी उरावे.

* अर्थ: मृत्यू झाल्यावरही चांगल्या कामामुळे लक्षात राहणे.

* उदाहरण: थोर लोक मरतात, पण त्यांच्या चांगल्या कामामुळे ते ‘कीर्तीरूपी उरतात’.

164. मुलाचे पाय पाळण्यात दिसतात.

* अर्थ: लहानपणीच एखाद्याचे भविष्य किंवा स्वभाव दिसतो.

* उदाहरण: तो लहानपणापासूनच हुशार होता, त्याचे ‘पाय पाळण्यातच दिसले’.

165. माकडाने घर बांधले.

* अर्थ: अव्यवस्थित काम करणे.

166. मुरगाळलेला माणूस आणि दुभती म्हैस.

* अर्थ: जो माणूस त्रास देतो, तोच जास्त उपयोगी असतो.

167. माझी गाय माझ्या दावणीला.

* अर्थ: माझी वस्तू माझ्या ताब्यात असणे.

168. मुंगीने डोंगर गिळला.

* अर्थ: अशक्य काम करणे.

य

169. यथा राजा तथा प्रजा.

* अर्थ: जसा नेता (राजा), तसे त्याचे लोक (प्रजा) असतात.

* उदाहरण: शिक्षकांनी चांगले शिकवले तर विद्यार्थीही चांगले शिकतात, ‘यथा राजा तथा प्रजा’.

170. येरे माझ्या मागल्या, ठोंब्या घालीन पायातल्या.

* अर्थ: जुन्याच सवयी पुन्हा सुरू करणे.

र

171. रात्र थोडी सोंगे फार.

* अर्थ: वेळ कमी आणि काम जास्त असणे.

* उदाहरण: परीक्षेला खूप कमी वेळ राहिला आहे आणि अभ्यास खूप आहे, ‘रात्र थोडी सोंगे फार’.

172. राज्याच्या दाढीला आग.

* अर्थ: मोठ्या माणसाला त्रास झाल्यावर सामान्य माणसाला त्रास होतो.

173. राजा उदार झाला आणि भिकाऱ्याला घर मिळाले.

* अर्थ: मोठ्या माणसाच्या कृपेने लहानग्याचे मोठे काम होणे.

174. रात्रंदिन आम्हा युद्धाचा प्रसंग.

* अर्थ: नेहमीच संकटे असणे.

175. रिकामे डोके सैतानाचे घर.

* अर्थ: रिकाम्या डोक्यात वाईट विचार येतात.

व

176. वासरात लंगडी गाय शहाणी.

* अर्थ: मूर्खांच्या घोळक्यात कमी ज्ञानी माणूसही शहाणा वाटतो.

* उदाहरण: त्या वर्गात कुणालाच काही येत नव्हते, तिथे मला थोडे जरी येत असले तरी मी ‘वासरात लंगडी गाय शहाणी’ वाटलो.

177. विंचवाचे बिऱ्हाड पाठीवर.

* अर्थ: आपले सगळे सामान सोबत घेऊन फिरणे.

* उदाहरण: तो नेहमी आपले सगळे सामान सोबत घेऊन फिरतो, त्याचे ‘विंचवाचे बिऱ्हाड पाठीवर’ आहे.

178. वरातीमागून घोडे.

* अर्थ: काम पूर्ण झाल्यावर मदत देणे किंवा योग्य वेळ निघून गेल्यावर काम करणे.

* उदाहरण: परीक्षा संपल्यावर मित्राने नोट्स दिल्या, म्हणजे ‘वरातीमागून घोडे’.

श

179. शहाण्याला शब्दाचा मार.

* अर्थ: हुशार व्यक्तीला फक्त शब्दांनीही दुखवता येते किंवा समजावता येते.

* उदाहरण: तो खूप हुशार आहे, त्याला जास्त बोलण्याची गरज नाही, ‘शहाण्याला शब्दाचा मार’.

180. शक्तीपेक्षा युक्ती श्रेष्ठ.

* अर्थ: ताकदीपेक्षा विचार आणि योजना (युक्ती) जास्त प्रभावी असते.

* उदाहरण: छोट्या उंदराने मोठ्या हत्तीला हरवले, कारण ‘शक्तीपेक्षा युक्ती श्रेष्ठ’.

181. शंभर वर्षे कुत्र्याची, एका वर्षात वाघाची.

* अर्थ: दीर्घ आयुष्य जगण्यापेक्षा पराक्रमी आयुष्य जगणे महत्त्वाचे.

182. शेरास सव्वा शेर.

* अर्थ: एकापेक्षा दुसरा जास्त हुशार किंवा ताकदवान असणे.

स

183. संथ पाण्याला खळखळाट नसतो.

* अर्थ: शांत आणि गंभीर व्यक्ती जास्त बडबड करत नाही.

* उदाहरण: जो जास्त हुशार असतो तो शांत असतो, ‘संथ पाण्याला खळखळाट नसतो’.

184. सदा हरीचा नेम, म्हशीला वाटाण्याचं प्रेम.

* अर्थ: ज्याला जे आवडते, तेच तो करतो / स्वार्थासाठी काम करणे.

* उदाहरण: त्याला खेळायलाच आवडते, तो फक्त खेळतो, ‘सदा हरीचा नेम, म्हशीला वाटाण्याचं प्रेम’.

185. सावध तो सुखी.

* अर्थ: जो सावध असतो, जो काळजी घेतो, तो सुखी असतो.

* उदाहरण: जो नेहमी काळजी घेतो, त्याला कमी त्रास होतो, ‘सावध तो सुखी’.

186. समानशील व्यसनेषु सख्यम्.

* अर्थ: सारख्या स्वभावाच्या लोकांची मैत्री होते.

* उदाहरण: सारखे विचार असणारे मित्र एकत्र येतात, ‘समानशील व्यसनेषु सख्यम्’.

187. सरड्याची धाव कुंपणापर्यंत.

* अर्थ: एखाद्या व्यक्तीच्या क्षमतेची किंवा मर्यादांची जाणीव असणे.

* उदाहरण: त्याची क्षमता किती आहे हे मला माहीत आहे, त्याची ‘सरड्याची धाव कुंपणापर्यंत’ आहे.

188. सोनारकी लंका, घरची बेबंदशाही.

* अर्थ: बाहेरून खूप चांगले पण घरात गोंधळ असणे.

189. सगळ्याच वाटा गोळा होत नाहीत.

* अर्थ: सर्व गोष्टी एकाच ठिकाणी मिळत नाहीत.

190. सोन्याहून पिवळे.

* अर्थ: खूप चांगले असणे.

191. संसार सुखाचा, तर सगळेच देवाचे.

* अर्थ: जर संसार सुखी असेल, तर सर्व काही चांगले वाटते.

192. शहाण्याने कोर्टात जाणे, मूर्खाने वकिली करणे.

* अर्थ: जो हुशार असतो, तो योग्य निर्णय घेतो.

ह

193. हातच्या कंकणाला आरसा कशाला?

* अर्थ: जी गोष्ट स्पष्ट दिसते, ती सिद्ध करायला पुराव्याची गरज नसते.

* उदाहरण: रमेश रोज शाळेत येतो, हे तर ‘हातच्या कंकणाला आरसा कशाला’ यासारखंच आहे.

194. हत्ती गेला शेपूट राहिले.

* अर्थ: मोठे काम झाले पण थोडे बाकी आहे.

* उदाहरण: माझा सगळा अभ्यास झाला आहे, फक्त थोडे वाचायचे बाकी आहे, ‘हत्ती गेला शेपूट राहिले’.

195. हत्तीच्या पाठीवर बसून लहानग्याचे काम करणे.

* अर्थ: मोठ्या कामासाठी लहान प्रयत्न करणे.

196. हत्तीचे दात खाण्याचे वेगळे आणि दाखवण्याचे वेगळे.

* अर्थ: बोलणे एक आणि करणे दुसरेच.

* उदाहरण: तो बोलतो एक आणि करतो दुसरेच, त्याचे ‘हत्तीचे दात खाण्याचे वेगळे आणि दाखवण्याचे वेगळे’.

197. हपापाचा माल गपापा.

* अर्थ: वाईट मार्गाने मिळवलेले धन टिकत नाही.

198. हर हर महादेव.

* अर्थ: मोठी गोष्ट साध्य करणे.

199. हलवायाच्या घरावर तुळशीपत्र.

* अर्थ: स्वतःच्या घरातील वस्तू दुसऱ्याला देऊन औदार्य दाखवणे.

200. हात दाखवून अवलक्षण.

* अर्थ: स्वतःहून संकट ओढवून घेणे.

201. हत्ती गेला शेपूट राहिले.

* अर्थ: मोठे काम पूर्ण झाले, पण काही किरकोळ काम बाकी आहे. (पुनरावृत्ती, पण अर्थ वेगळा)

202. हात नाही पण घाई.

* अर्थ: काम करण्याची इच्छा आहे, पण क्षमता नाही.