इयत्ता – सातवी
विषय – विज्ञान
माध्यम – मराठी
भाग – 2
स्वाध्याय
13.सांडपाण्याची कहाणी
आपण काय शिकलात?
• वापरलेले पाणी हे निरुपयोगी किंवा सांडपाणी. निरुपयोगी पाण्याचा पुनर्वापर करता येतो.
• निरुपयोगी पाणी घरे, कारखाने, शेती आणि मानवाच्या क्रिया येथे निर्माण होते. याला सांडपाणी असे सुध्दा म्हणतात.
• सांडपाणी हे निरुपयोगी द्रव असते. त्याच्यामुळे पाणी आणि मातीचे प्रदूषण होते.
• निरुपयोगी पाण्यावर सांडपाणी शुद्धीकरण प्रकल्पामध्ये प्रक्रिया करता येते.
• निसर्ग जसा पाणी शुद्ध करण्याची काळजी घेतो त्याच पातळीवर शुद्धीकरण प्रकल्पामध्ये पाण्यातील प्रदूषके कमी केली जातात.
• जेथे भूमिगत सांडपाणी व्यवस्था नाही आणि अशा पाण्याची विल्हेवाट लावण्याची सोय नाही तेथे त्याच स्थानी किंवा जागेवरच पाणी स्वच्छता पद्धत वापरणे शक्य आहे.
• सांडपाण्याच्या शुद्धीकरणातून उपयुक्त गाळ आणि बायोगॅस तयार होतात.
• उघड्या गटारी माश्या, डास आणि सुक्ष्म जीवजंतू यांची निपज ठिकाणे असतात. ज्यांच्यामुळे रोग फैलावतात.
• उघड्यावर मल विसर्जन करु नये. मलाची सुरक्षित विल्हेवाट लावणाऱ्या कमी किंमतीच्या पद्धतीचा अवलंब करावा.
1. मोकळ्या जागा भरा.
(a) पाणी स्वच्छ करण्याची क्रिया म्हणजे त्यातील दूषित घटक काढून टाकणे.
(b) घरातून बाहेर सोडलेले निरुपयोगी पाणी म्हणजेच सांडपाणी.
(c) कोरडा गाळ हा खत म्हणून वापरतात.
(d) गटारीमध्ये सांडपाणी वाहण्यास खाद्य तेल व स्निग्ध पदार्थामुळे अडथळे निर्माण होतात.
2. सांडपाणी म्हणजे काय? त्याचे शुद्धीकरण न करता नद्यांमध्ये किंवा समुद्रात सोडल्यास काय परिणाम होतात?
उत्तरः स्नानगृह, स्वयंपाकघर, शौचालये आणि लाँड्री यासारख्या ठिकाणी वापरलेले, साबण, तेल आणि इतर घाण मिश्रित पाणी गटारांमध्ये वाहते. या अशुद्ध पाण्यास सांडपाणी म्हणतात.
सांडपाण्यात टाकाऊ पदार्थ, सूक्ष्मजीव, विषारी रसायने आणि जैविक व अजैविक अशुद्ध घटक असतात. जर हे पाणी शुद्धीकरणाशिवाय नद्यांमध्ये किंवा समुद्रात सोडले गेले, तर ते तिथल्या जलचरांसाठी हानिकारक ठरते. अशुद्ध पाण्यातील विषारी घटकांमुळे मासे आणि इतर सजीव मरू शकतात. त्यामुळे पाणी प्रदूषण होते आणि मानव तसेच इतर प्राण्यांसाठीही धोका निर्माण होतो. म्हणूनच सांडपाण्याचे शुद्धीकरण करणे अत्यंत आवश्यक आहे.
3. गटारांमध्ये तेल किंवा स्निग्ध पदार्थ का टाकू नयेत?
उत्तरः खाद्यतेल आणि इतर स्निग्ध पदार्थ गटाराच्या पाईपमध्ये चिकटतात आणि त्यामध्ये इतर घन पदार्थ अडकतात. त्यामुळे पाण्याचा प्रवाह अडतो आणि गटार तुंबते. तसेच, उघड्या गटारात हे पदार्थ जमिनीत मुरण्याच्या प्रक्रियेत अडथळा आणतात, ज्यामुळे भूजल पुनर्भरण कमी होते. म्हणून तेल आणि स्निग्ध पदार्थ गटारीमध्ये टाकणे टाळावे.
4. निरुपयोगी पाण्यापासून स्वच्छ व शुद्ध पाणी मिळविण्याच्या पायऱ्यांचे विवरण करा.
उत्तरः निरुपयोगी पाण्यापासून स्वच्छ व शुद्ध पाणी प्रक्रिया या काही टप्प्यांमध्ये होतात:
पायरी -1 – लोखंडी जाळीच्या सहाय्याने मोठे घनकण, प्लास्टिक, काठ्या व अन्य टाकाऊ पदार्थ वेगळे केले जातात.
पायरी -2 : पाणी एका टाकीत साठवले जाते जिथे बारीक कण, वाळू आणि गारगोट्या तळाशी बसतात.
पायरी –3 – एका मोठ्या टाकीत विष्ठा आणि घन घटक तळाशी साठतात, तर तेल आणि स्निग्ध पदार्थ वेगळे काढले जातात.
पायरी -4 – निर्मलीकृत पाण्यात हवा मिसळली जाते, ज्यामुळे जीवाणू वाढतात आणि उरलेले जैविक पदार्थ खाऊन टाकतात.
पायरी -5 शुद्ध पाणी साठवणे – वरच्या स्तरावर जमा झालेले शुद्ध पाणी पुढील वापरासाठी काढले जाते.
5. गाळ म्हणजे काय? त्यावर प्रक्रिया कशी केली जाते?
उत्तरः सांडपाणी शुद्धीकरण प्रक्रियेदरम्यान टाकीच्या तळाशी साठलेला जैविक आणि अजैविक घन पदार्थ गाळ म्हणतात.
गाळावर पुढील प्रक्रिया केली जाते –
- पृथक्करण टाकीत साठवणे – गाळ वेगळ्या टाकीत साठवला जातो.
- जैविक वायू निर्मिती – या प्रक्रियेत निर्माण होणारा वायू ऊर्जा स्त्रोत म्हणून वापरला जातो.
- खतनिर्मिती – कोरडा गाळ शेतीसाठी जैविक खत म्हणून वापरण्यात येतो.
6. शुद्धीकरणाची प्रक्रिया न केलेली मानवाची विष्ठा अपायकारक असते. स्पष्ट करा.
उत्तरः शुद्धीकरण न केलेली मानवाची विष्ठा पाणी आणि माती प्रदूषित करते. अशा पद्धतीने दूषित झालेले पाणी भूजलात मिसळते आणि नंतर प्यायले गेले, तर कॉलरा, टायफॉइड, पोलिओ, मेंदूज्वर, कावीळ, आमांश यांसारखे रोग होऊ शकतात. म्हणून मानवाची विष्ठा योग्यरित्या शुद्ध केली पाहिजे.
7. पाणी निर्जंतुक करण्यासाठी उपयोगात आणणाऱ्या दोन रसायनांची नावे लिहा.
उत्तरः पाणी निर्जंतुकीकरणासाठी क्लोरीन आणि ओझोन ही दोन प्रमुख रसायने वापरली जातात.
8. सांडपाणी शुद्धीकरण प्रकल्पात सळईच्या जाळीचे कार्य कोणते ?
उत्तरः सळईच्या जाळीचा उपयोग मोठ्या टाकाऊ पदार्थांना गाळून वेगळे करण्यासाठी केला जातो. यामध्ये कपड्यांचे तुकडे, प्लास्टिक पिशव्या, बाटल्या आणि लहान-मोठ्या काठ्या अडवल्या जातात, जेणेकरून पुढील शुद्धीकरण प्रक्रिया सुरळीत पार पडू शकेल.
9. स्वच्छता आणि रोग यामधील संबंध स्पष्ट करा.
उत्तरः अस्वच्छता ही अनेक रोगांचे मूळ कारण आहे. दूषित पाणी आणि घाणेरडी परिस्थितीमुळे कॉलरा, टायफॉइड, पोलिओ, मेंदूज्वर, कावीळ आणि आमांश यांसारखे आजार होतात. जर आपण स्वच्छता राखली, तर या सर्व रोगांना आळा घालता येईल आणि आरोग्य चांगले राहील.
10. एक जागरूक नागरिक म्हणून स्वच्छता करण्यात तुमचे महत्व काय असेल ?
उत्तरः स्वच्छता राखणे ही प्रत्येक नागरिकाची जबाबदारी आहे.
- कचरा कचरापेटीत टाकावा आणि परिसर स्वच्छ ठेवावा.
- पाण्याच्या स्त्रोतांची स्वच्छता राखावी आणि सांडपाणी उघड्यावर सोडू नये.
- इतर लोकांनाही स्वच्छतेचे महत्त्व समजावून सांगावे.
- सार्वजनिक ठिकाणी स्वच्छतेच्या नियमांचे पालन करावे.
- शौचालयांचा वापर करावा आणि उघड्यावर मलमूत्र विसर्जन टाळावे.
स्वच्छ परिसर = निरोगी जीवन!