गुरु-शिष्याची अनोखी गोष्ट: ज्ञान आणि समर्पणाचा प्रवास
फार वर्षांपूर्वीची गोष्ट आहे. एका घनदाट अरण्यात एक ज्ञानी आणि सिद्ध गुरु राहत होते. त्यांचे नाव होते गुरुदेव शांताराम. त्यांच्या आश्रमात दूरदूरहून शिष्य ज्ञानार्जनासाठी येत असत. गुरुदेव केवळ पुस्तकी ज्ञानच नव्हे, तर जीवनाचे खरे तत्त्वज्ञान आणि व्यावहारिक कौशल्येही शिकवत असत.
या शिष्यांमध्ये एक तरुण होता, त्याचे नाव अर्जुन. अर्जुन दिसायला साधा होता, पण त्याच्या मनात ज्ञान मिळवण्याची तीव्र इच्छा होती. तो अत्यंत नम्र, मेहनती आणि गुरुभक्त होता. गुरुजी सांगतील ती कोणतीही सेवा तो तत्परतेने करत असे. इतर शिष्य कधीकधी त्याची मस्करी करत, “अरे अर्जुन, तू तर नुसता सेवा करत राहतोस, अभ्यास कधी करणार?” पण अर्जुन त्याकडे दुर्लक्ष करून आपल्या कामात आणि गुरुंच्या सेवेत मग्न राही. त्याला खात्री होती की गुरुंच्या सेवेतूनच खरे ज्ञान प्राप्त होते.
एक दिवस गुरुदेवांनी सर्व शिष्यांना जवळ बोलावले. ते म्हणाले, “प्रिय शिष्यांनो, आता तुमच्या शिक्षणाचा एक महत्त्वाचा टप्पा पूर्ण झाला आहे. मला आता तुमच्यापैकी कोण सर्वात योग्य शिष्य आहे, हे पाहायचे आहे. मी तुम्हाला प्रत्येकाला एक बीज देईन. पुढच्या गुरुपौर्णिमेपर्यंत तुम्ही या बीजाचे रूपांतर एका सुंदर झाडात करायचे आहे. ज्याचे झाड सर्वात निरोगी आणि सुंदर असेल, तोच माझा खरा उत्तराधिकारी बनेल.”
सर्व शिष्यांना एक-एक बीज मिळाले. अर्जुनलाही एक लहानसे, सुकलेले बीज मिळाले. इतर शिष्यांनी लगेच उत्तम माती, खत आणि पाणी मिळवण्यासाठी धावपळ सुरू केली. काही जणांनी तर बाजारातून मोठी, तयार रोपे आणून ती कुंडीत लावली, कारण त्यांना गुरुजींना प्रभावित करायचे होते.
अर्जुनने मात्र ते बीज आपल्या हातात घेतले, त्याचे काळजीपूर्वक निरीक्षण केले. त्याला आठवले गुरुजींनी एकदा सांगितले होते, “कोणतीही गोष्ट मिळवताना घाई करू नका, तिला वेळ द्या. नैसर्गिक मार्गाने केलेले प्रयत्नच खरे फळ देतात.” अर्जुनने एका छोट्या कुंडीत ते बीज लावले. तो रोज सकाळी उठून त्याला नियमित पाणी देई, सूर्यप्रकाश मिळेल अशा ठिकाणी ठेवी, आणि त्याच्या वाढीसाठी प्रार्थना करे.
दिवस, महिने उलटले. इतर शिष्यांच्या कुंड्यांमध्ये मोठी, हिरवीगार रोपे दिसू लागली. काही शिष्यांनी तर मोठी झाडे तयार करून ठेवली होती. अर्जुनच्या कुंडीत मात्र अजूनही काहीच उगवले नव्हते. फक्त कोरडी माती दिसत होती. इतर शिष्य त्याला हसू लागले, “काय रे अर्जुन, तुझे झाड अजून उगवलेच नाही की काय? तू तर गुरुजींच्या नजरेतून उतरलास!” अर्जुनला वाईट वाटले, पण त्याने गुरुंवरचा विश्वास सोडला नाही. तो रोज न चुकता त्या कुंडीला पाणी घालत राहिला.
अखेरीस गुरुपौर्णिमेचा दिवस उजाडला. सर्व शिष्यांनी आपापली कुंड्या गुरुदेवांसमोर आणून ठेवली. हिरवीगार, मोठी झाडे पाहून गुरुदेव स्मित करत होते. सर्वात शेवटी अर्जुन आपली रिकामी कुंडी घेऊन आला. सर्वजण हसू लागले. “गुरुजी, अर्जुनचे झाड अजून उगवलेच नाही!” असे आवाज येऊ लागले.
गुरुदेवांनी अर्जुनकडे पाहिले. अर्जुनची मान शरमेने खाली झुकली होती, पण त्याच्या डोळ्यात प्रामाणिकपणा दिसत होता. गुरुदेव म्हणाले, “अर्जुन, तुझ्या कुंडीत झाड का नाही?”
अर्जुन नम्रपणे म्हणाला, “गुरुजी, मला माफ करा. मी रोज या बीजाला पाणी दिले, त्याची काळजी घेतली, पण ते उगवलेच नाही.”
गुरुदेव हसले आणि म्हणाले, “शिष्यांनो, खरे तर मी तुम्हाला दिलेली सर्व बीजे उकडलेली होती! त्यातून कोणतेही झाड उगवणे शक्यच नव्हते.”
सगळे शिष्य आवाक झाले. गुरुदेव पुढे म्हणाले, “माझ्या खऱ्या उत्तराधिकाऱ्याने केवळ ज्ञानाची भूकच नव्हे, तर प्रामाणिकपणा, चिकाटी आणि गुरुंवरचा विश्वास दाखवला पाहिजे. इतरांनी मला प्रभावित करण्यासाठी बाजारातून रोपे आणली, तर काही जणांनी प्रयत्न सोडून दिले. पण अर्जुनने हे माहीत नसतानाही रोज न चुकता आपल्या कर्तव्यात सातत्य ठेवले. त्याने प्रामाणिकपणा सोडला नाही आणि माझ्या शिकवणीवर विश्वास ठेवला. म्हणूनच, माझा खरा उत्तराधिकारी अर्जुनच आहे!”
गुरुदेवांनी अर्जुनला प्रेमाने जवळ घेतले आणि त्याला आपले उत्तराधिकारी घोषित केले. सर्व शिष्यांना आपल्या चुकीची जाणीव झाली.
बोधकथा: ही गोष्ट आपल्याला शिकवते की गुरु-शिष्याचे नाते केवळ ज्ञान देण्यापुरते मर्यादित नाही, तर ते विश्वास, समर्पण, प्रामाणिकपणा आणि सातत्य यावर आधारित असते. गुरु केवळ पुस्तकी ज्ञानच नाही, तर जीवनातील मूल्यांचे धडेही शिकवतात आणि शिष्याच्या चारित्र्याची परीक्षाही घेतात.
गुरुदक्षिणा: त्यागमय शिष्याची कथा
प्राचीन काळी, एका आश्रमात आचार्य वेदप्रकाश नावाचे एक महान गुरु होते. त्यांच्याकडे अनेक शिष्य होते, जे ज्ञानार्जनासाठी दूरदूरहून येत असत. शिष्यांमध्ये दीपक नावाचा एक मुलगा होता. दीपक दिसायला साधारण होता, पण त्याची बुद्धिमत्ता आणि गुरुंप्रतीची निष्ठा अतुलनीय होती. तो प्रत्येक गोष्ट बारकाईने ऐके आणि लगेच आत्मसात करे.
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर सर्व शिष्य गुरुदक्षिणा देण्याच्या तयारीला लागले. प्रत्येकजण आपल्या कुवतीनुसार गुरुंना काहीतरी देण्याचा विचार करत होता. कोणी धन, कोणी वस्त्र, तर कोणी गायी देण्याची योजना आखत होते.
दीपक मात्र चिंतेत होता. तो गरीब होता आणि त्याच्याकडे गुरुंना देण्यासारखे काहीच नव्हते. त्याने गुरुदेवांकडे जाऊन आपले मन मोकळे केले. “गुरुजी, माझ्याकडे आपणांस देण्यासाठी काहीच नाही. पण मला आपली गुरुदक्षिणा द्यायची आहे. कृपा करून मला सांगा, मी आपल्याला काय देऊ?”
गुरुदेव दीपकची निष्ठा आणि प्रामाणिकपणा जाणून होते. त्यांनी हसून म्हटले, “दीपक, मला तुझ्याकडून गुरुदक्षिणा म्हणून एक खास गोष्ट हवी आहे. मला सध्या अष्टावक्र मुनींचे ‘आठ रत्ने’ नावाचे हस्तलिखित हवे आहे. ते हस्तलिखित एका दूरच्या पर्वतावर असलेल्या दुर्गाम मंदिरात आहे. तेथील पुजारी ते कोणालाही देत नाहीत. ते मिळवून आणणे हेच तुझ्यासाठी गुरुदक्षिणा असेल.”
दीपकने गुरुदेवांचे बोलणे ऐकून लगेच होकार दिला. त्याला माहीत होते की हे काम किती कठीण आहे, पण गुरुदेवांची आज्ञा त्याच्यासाठी सर्वस्व होती. त्याने लगेच त्या दुर्गम प्रवासाची तयारी सुरू केली.
तो अनेक दिवस चालला, घनदाट जंगले पार केली, नद्या ओलांडल्या. वाटेत त्याला अनेक संकटांचा सामना करावा लागला, पण त्याने हार मानली नाही. अखेरीस तो त्या दुर्गम मंदिरापाशी पोहोचला. मंदिराच्या पुजाऱ्यांनी त्याला ते हस्तलिखित देण्यास स्पष्ट नकार दिला. दीपकने अनेक विनवण्या केल्या, आपली गुरुदक्षिणेची कथा सांगितली. पुजाऱ्यांनी त्याची निष्ठा पाहून एक अट घातली, “जर तू मंदिराच्या बाहेर चोवीस तास न खाता-पिता आणि न झोपता ध्यान करू शकलास, तर आम्ही तुला हे हस्तलिखित देऊ.”
दीपकने ती अट स्वीकारली. त्याने अन्नपाण्याचा त्याग करून चोवीस तास ध्यान केले. त्याची भूक-तहान आणि झोपेवर विजय मिळवण्याची क्षमता पाहून पुजारी प्रभावित झाले. त्यांनी दीपकला ते अमूल्य हस्तलिखित गुरुदक्षिणा म्हणून दिले.
दीपक तो ग्रंथ घेऊन आनंदाने आश्रमाकडे निघाला. वाटेत त्याला एक जीर्ण-शीर्ण वस्त्र परिधान केलेला वृद्ध माणूस भेटला. तो माणूस खूप तहानलेला आणि भुकेला दिसत होता. दीपकला दया आली. त्याने आपल्याजवळचे थोडे पाणी आणि प्रवासासाठी ठेवलेली भाकरी त्या वृद्धाला दिली.
वृद्ध माणसाने पाणी प्यायले आणि भाकरी खाल्ली. त्याला थोडे बरे वाटले. त्याने दीपकला विचारले, “तरुणा, तू इतक्या आनंदाने कुठे चालला आहेस? आणि तुझ्या हातात हे काय आहे?”
दीपकने त्याला आपली गुरुदक्षिणेची आणि अष्टावक्र मुनींच्या हस्तलिखिताची कथा सांगितली. वृद्धाने ते हस्तलिखित पाहिले आणि म्हणाला, “हे तर खूपच मौल्यवान आहे! मला याची खूप गरज आहे. तू मला हे देशील का? मी तुला या बदल्यात जे काही मागाल ते देईन.”
दीपक क्षणभर विचारात पडला. हे हस्तलिखित मिळवण्यासाठी त्याने किती कष्ट घेतले होते! पण त्याला गुरुदेवांनी शिकवलेली त्यागाची आणि परोपकाराची शिकवण आठवली. त्याने मनात विचार केला, ‘गुरुदेवांना केवळ हस्तलिखित नाही, तर माझी निःस्वार्थता आणि त्यागही अपेक्षित असेल.’ कोणताही विचार न करता, त्याने ते अमूल्य हस्तलिखित त्या वृद्ध व्यक्तीला दिले.
हस्तलिखित हातात येताच तो वृद्ध माणूस अचानक अदृश्य झाला. दीपकला धक्का बसला. तो निराश झाला. त्याला वाटले, ‘मी गुरुंची आज्ञा पूर्ण करू शकलो नाही.’ जड अंतःकरणाने तो आश्रमात परतला.
त्याने गुरुदेवांसमोर आपले मस्तक झुकवले आणि घडलेली सर्व हकीकत सांगितली. गुरुदेवांनी स्मित केले. त्यांनी दीपकला उठवले आणि मिठी मारली.
“दीपक, तूच माझा खरा शिष्य आहेस! तो वृद्ध माणूस दुसरा कोणी नसून मीच होतो. मीच तुझी अंतिम परीक्षा घेत होतो. तू केवळ माझ्या आज्ञेचे पालन केले नाहीस, तर त्यागाची आणि परोपकाराची माझी शिकवणही प्रत्यक्ष कृतीत उतरवलीस. ते हस्तलिखित परत मिळेल, पण तुझ्यासारखा निष्ठावान आणि त्यागी शिष्य मिळणे दुर्मिळ आहे.”
हे ऐकून दीपकच्या डोळ्यात पाणी आले. त्याला त्याच्या गुरुदक्षिणेचा खरा अर्थ समजला.
बोधकथा: ही कथा आपल्याला शिकवते की गुरुदक्षिणा म्हणजे केवळ वस्तू किंवा धन देणे नव्हे, तर गुरुंनी दिलेले ज्ञान आणि शिकवण आत्मसात करून ते जीवनात उतरवणे. निष्ठा, त्याग, प्रामाणिकपणा आणि परोपकार हेच शिष्याचे खरे धन आणि गुरुंसाठीची सर्वोच्च गुरुदक्षिणा असते.