KTBS KARNATAKA
STATE SYLLABUS
CLASS – 10
MARATHI MEDIUM
SUBJECT – MARATHI
PART – 2
मराठी
कविता – 9
11: सुन्या तिच्याही दाही दिशा
कवयित्री – अनुराधा कौतिकराव पाटील
कवयित्री परिचय:
अनुराधा कौतिकराव पाटील (जन्म 1954) या अलीकडच्या काळातील महत्त्वाच्या कवयित्रींपैकी एक आहेत. त्यांच्या काव्यसंग्रहांमध्ये दिगांत, तरीही, आणि दिवसेंदिवस यांचा समावेश होतो. त्यांच्या कवितांमध्ये ग्रामीण जीवनातील अनुभवांची पार्श्वभूमी असून, आधुनिक दृष्टिकोनातून जीवनाचे वास्तव मांडले जाते. अपेक्षाभंग आणि त्यातून निर्माण होणारे दुःख हा त्यांच्या कवितांचा गाभा आहे.साधे शब्द असले तरी त्या शब्दांमधून व्यक्त होणारी भावना अतिशय तरल आणि सूक्ष्म आहे.
मूल्य: स्त्री जीवनातील दुःख आणि संघर्षाचा वेध
साहित्यप्रकार: सामाजिक कविता (स्त्री समस्यांवर आधारित)
मध्यवर्ती कल्पना:
या कवितेत स्त्रीच्या जन्माशी जोडलेली करुण कहाणी प्रभावी भाषेत मांडण्यात आली आहे. सततच्या काबाडकष्टांनंतरही स्त्री आशावादी राहते. कणीकोंडा पाखडून सत्व गोळा करणाऱ्या जिद्दी वृत्तीची असूनही तिच्यासाठी साऱ्या दिशांनी शून्यतेचा अनुभव येतो.
कवितेचा सारांश:
कवितेत खेड्यातील जीवनाचे दृश्य रेखाटले आहे. भर दुपारी स्त्रिया आणि मुली कडेवर पाणी वाहून आणत असतात. त्यांना कधीही विश्रांती मिळत नाही, फक्त कष्टांची साखळीच असते. त्या आशा करतात की, एक दिवस हे कष्ट संपतील. त्यांच्या जीवनावर जणू नेहमी जखमच असते, ज्यावर तेवढेच तेल-हळद लावून त्या पुढे चालत राहतात. मनातली घुसमट जळणाच्या लाकडांसारखी होत राहते, आणि कधीही असह्य झाल्यास विहिरी किंवा तळ्याजवळ स्वतःला संपवण्याचाही विचार त्या करतात. तरीही त्यांना कुठेतरी एखादा आधार मिळेल, अशी धडपड कायम असते. संसाराची आग विझवता येत नसली तरी त्या आकाशाला गवसणी घालण्यासाठी प्रयत्नशील राहतात.
प्र. 1: खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
1. गाव कशाने वेढले आहे?
उत्तर : गाव उदास दोन-चार झाडांनी वेढलेले आहे.
2. भर दुपारी कोणाची रांग लागली आहे, आणि कशासाठी?
उत्तर : भर दुपारी स्त्रिया व मुली पाण्यासाठी रांगेत उभ्या आहेत.
3. त्यांना कोणती गोष्ट बोचत नाही?
उत्तर : आपले आयुष्य अनाठायी गेले, हे त्यांना बोचत नाही.
4. चालताना त्यांना काय वाटते?
उत्तर : चालताना त्यांना वाटते की, कष्टांचा अंत एक दिवस होईल.
5. त्यांचे दुःख कोठे पुरते?
उत्तर : त्या मातीखाली आपले दुःख पुरून ठेवतात.
प्र. 2: रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.
1. माझ्या डोळ्या समोरून सरकत जातात.
2. सगळे ऋतू कष्टांची साखळी घेऊन येतात.
3. वाळूमधल्या झिऱ्यासारखा जीवनरस पाझरतो.
4. कणीकोंडा पाखडून सत्व उचलण्याची सवय असते.
5. पायांना पाने बांधून वाट तुडवणारी आई.
प्र. 3: तीन-चार ओळींमध्ये उत्तरे लिहा.
1. सगळे ऋतू त्यांच्यासाठी काय आणतात?
उत्तर : सगळ्या ऋतूंमध्ये खेड्यातील स्त्रियांना फक्त काबाडकष्टच करावे लागतात. पाण्यासाठी लांबवर जावे लागते, मोलमजुरी करावी लागते, आणि संसाराचा गाडा हाकण्यासाठी दिवसभर काम करावे लागते. प्रत्येक ऋतू नवीन आनंद घेऊन येण्याऐवजी कष्टांचीच भर घालतो.
2. जीवनातील असह्य ठणका थांबवण्यासाठी त्या काय करतात?
उत्तर : असह्य दुःखाचा ठणका थांबवण्यासाठी त्या संयमाचा आधार घेतात. तेल आणि हळद लावल्यासारखेच त्या मनाला दिलासा देतात, आणि उद्याच्या चांगल्या दिवसांची आशा करत दुःख झाकून ठेवतात.
3. तिच्या संसाराला वणवा का म्हटले आहे?
उत्तर : तिचा संसार वणव्याप्रमाणे आहे कारण त्यात दुःखाची आगी सतत धगधगत असतात. साध्या गरजाही पूर्ण होत नाहीत, पाण्यासाठी लांबवर जावे लागते. खाण्यापिण्याची भ्रांत असते, आणि नवऱ्याच्या व्यसनांमुळे आयुष्य आणखी कठीण होते. यातूनही सुख शोधायचे तर ते सापडत नाही, म्हणून हा संसार वणव्यासारखा वाटतो.
प्र. 4: पाच-सहा वाक्यात उत्तरे लिहा.
1. स्त्रियांच्या कष्टांना कष्टांची माळ का म्हटले आहे?
उत्तर : खेड्यातील स्त्रियांचे जीवन एकामागोमाग एक कष्ट करतच चाललेले असते. पाण्याची सोय नसल्याने रोज दूरवरून पाणी आणावे लागते. मुलांचे संगोपन, घरकाम, आणि मोलमजुरी अशा न संपणाऱ्या जबाबदाऱ्यांमध्ये त्यांचे आयुष्य अडकलेले असते. गोडधोड किंवा आराम तर दूरच, दोन वेळचे जेवणही कष्टाने मिळते. त्यामुळे त्यांच्या जीवनाला कष्टांची अखंड माळच म्हटले जाते.
2. त्यांना कशासाठी थोडा विसावा हवा असतो?
उत्तर : सततच्या कष्टांमुळे त्या एकदाच विश्रांतीचा क्षण शोधत असतात. पाणी भरणे, मुलांचे संगोपन, आणि नवऱ्याच्या मागे राबणे या सगळ्यात त्यांना स्वतःसाठी वेळ मिळत नाही. तरीही कुठेतरी एखादा आधार मिळेल, आणि त्यांच्या कष्टांचे चीज होईल, या आशेवर त्या जगत राहतात.
3. स्त्रिया स्वतःला कसे समजावतात?
उत्तर : खडतर आयुष्य असूनही त्या स्वतःला भविष्याबाबत आशावादी ठेवतात. दुःख आणि वेदना मनात गाडून ठेवून त्या पुढे जातात. त्यांना वाटते की एक दिवस त्यांची मुलं त्यांचा आधार बनतील. या आशेवर त्या पायांना पाने बांधून वाट तुडवतात आणि जगण्याचा संघर्ष चालू ठेवतात.
सरावासाठी अधिक प्रश्न व उत्तरे –
1. प्रश्न: कवयित्री अनुराधा पाटील यांनी कोणता काव्यसंग्रह प्रकाशित केला आहे?
उत्तर: ‘तरीही’
2. प्रश्न: कवयित्री कोणत्या प्रकारची कविता लिहितात?
उत्तर: सामाजिक कविता
3. प्रश्न: कवितेमध्ये कोणत्या समस्येवर प्रकाश टाकला आहे?
उत्तर: स्त्री समस्या
4. प्रश्न: कवितेत स्त्रिया कशासाठी रांग लावताना दिसतात?
उत्तर: पाणी वाहण्यासाठी
5. प्रश्न: कवितेनुसार स्त्रियांना कशाची सवय असते?
उत्तर: कणी कोंडा पाखडून सत्व उचलण्याची सवय
6. प्रश्न: कवितेमध्ये कष्टांबद्दल काय सांगितले आहे?
उत्तर: स्त्रियांना सतत न संपणारे कष्ट करावे लागतात.
7. प्रश्न: ‘चुलीतलं लाकडं’ कशाचं प्रतीक आहे?
उत्तर: संसारातील घुसमट
8. प्रश्न: कवितेत कुठली गोष्ट स्त्रियांना त्रास देत नाही?
उत्तर: अनाठायी आयुष्य गेल्याची बोच
9. प्रश्न: ‘पाण्याचा तांब्या’ कोणत्या गोष्टीचं प्रतीक आहे?
उत्तर: विसावा किंवा थोडी विश्रांती
10. प्रश्न: कवयित्रीने कोणत्या ऋतूंचा उल्लेख केला आहे?
उत्तर: सगळ्या ऋतूंचा
11. प्रश्न: कवितेत ‘आयुष्याचा असह्य ठणका’ कमी करण्यासाठी काय उपयोगात येते?
उत्तर: तेल-हळदीचं बळ
12. प्रश्न: ‘भरलेली विहीर’ कोणत्या गोष्टीचं प्रतीक आहे?
उत्तर: समृद्धी किंवा मनाचं समाधान
13. प्रश्न: ‘पानं बांधून वाट तुडवणारी आई’ कोणता विचार मांडते?
उत्तर: संघर्ष करणाऱ्या प्रत्येक आईचं जगणं सारखं असतं.
14. प्रश्न: कवितेत कोणती पात्रं सतत उठून उभी राहतात?
उत्तर: पारु आणि राही
15. प्रश्न: स्त्रिया आपलं दुःख कोठे लपवून ठेवतात?
उत्तर: मातीखाली
16. प्रश्न: कवितेत स्त्रिया कोणती भावना कायम ठेवतात?
उत्तर: आशावाद (उद्यासाठी आशा)
17. प्रश्न: ‘संपूर्ण रिकामा अवकाश कवळणं’ याचा अर्थ काय आहे?
उत्तर: निराशा आणि दुःखांनी ग्रासलेलं आयुष्य
18. प्रश्न: कवयित्रीच्या कवितेतील स्त्रियांची जीवनशैली कशी आहे?
उत्तर: कष्टमय आणि संघर्षपूर्ण
19. प्रश्न: ‘सत्व उचलण्याची सवय’ कोणत्या प्रकारच्या बळावर दाखवली आहे?
उत्तर: जीवट आणि सहनशीलतेवर
20. प्रश्न: कवितेचा मुख्य संदेश काय आहे?
उत्तर: कष्टमय जीवन असूनही स्त्रिया आशावादी राहतात.
