इयत्ता – सातवी
विषय – विज्ञान
माध्यम – मराठी
भाग – 1
स्वाध्याय
3.उष्णता
1. प्रयोगशाळेतील तापमापक आणि वैद्यकीय तापमापक यातील साम्य आणि फरक स्पष्ट करा.
उत्तरः
साम्य:
i) दोन्ही तापमापकांमध्ये पारदर्शक काचेची नलिका असते, जी बारीक व अरुंद असते.
ii) दोन्हीच्या एका टोकाला फुगा (bulb) असतो,ज्यामध्ये पारा भरलेला असतो.
iii) दोन्ही तापमापकांचे मोजमाप सेल्सिअस (°C) प्रमाणात करता येते.
फरक:
i) वैद्यकीय तापमापक 35°C ते 42°C तापमान मोजतो, तर प्रयोगशाळेतील तापमापकाचा पल्ला -10°C ते 110°C असतो.
ii) वैद्यकीय तापमापकात फुग्याजवळ तापमान न बदलता ठेवणारी खाच असते, परंतु प्रयोगशाळेतील तापमापकात ती नसते.
2. उष्णतेचे वाहक आणि रोधक यांची प्रत्येकी दोन उदाहरणे द्या.
उत्तरः
उष्णतेचे वाहक: तांबे, अ‍ॅल्युमिनियम
उष्णतेचे रोधक: कापूस, थर्माकोल
3. रिकाम्या जागा भरा.
(a) एखाद्या वस्तुची उष्णता ही त्याच्या तापमानावरून निश्चित केली जाते.
(b) उकळत्या पाण्याचे तापमान वैद्यकीय तापमापकाने मोजणे शक्य नाही.
(c) तापमान हे डीग्री सेल्सिअस मध्ये मोजले जाते.
(d) उष्णता संक्रमणाच्या उत्सर्जन या प्रक्रियेत माध्यमाची आवश्यकता नाही.
e) थंड चमचा गरम दुधाच्या कपामध्ये बुडविला. त्यात उष्णता एका बाजूकडून दुसऱ्या बाजूकडे संक्रमित वहन या क्रियेद्वारे होते.
(f) गडद रंगाचे कपडे फिकट रंगाच्या कपड्यापेक्षा जास्त प्रमाणात उष्णता शोषून घेतात.
4. जोड्या जुळवा.
| (i) जमिनीवरील वारे वाहण्याचा काळ | (a) उन्हाळा |
| (ii) समुद्रावरील वारे वाहण्याचा काळ | (b) हिवाळा |
| (iii) गडद रंगाच्या कपड्यांना या कालावधीत पसंदी दिली जाते | (c) दिवस |
| (iv) फिकट रंगाच्या कपड्यांना या कालावधीत पसंती दिली जाते | (d) रात्र |
उत्तरः
| (i) जमिनीवरील वारे वाहण्याचा काळ | (d) रात्र |
| (ii) समुद्रावरील वारे वाहण्याचा काळ | (c) दिवस |
| (iii) गडद रंगाच्या कपड्यांना या कालावधीत पसंदी दिली जाते | (b) हिवाळा |
| (iv) फिकट रंगाच्या कपड्यांना या कालावधीत पसंती दिली जाते | (a) उन्हाळा |
5. हिवाळ्यात एकच परंतु जाड असलेले कपडे घालण्याऐवजी एकावर एक असे जास्त कपडे घातल्यास ऊब मिळते याचे कारण काय याची चर्चा करा.
उत्तरः
हिवाळ्यात थंडीपासून संरक्षणासाठी अनेक पातळ कपडे एकावर एक घालण्याची पद्धत जास्त फायदेशीर ठरते. कारण अशा कपड्यांमध्ये अडकलेली हवा उष्णतेचे वहन थांबवते. हवा ही उष्णतेची खराब वाहक असल्यामुळे शरीराची उष्णता बाहेर जाण्याचा वेग कमी होतो. यामुळे शरीर गरम राहते. उलट, एकाच जाड कपड्यात हवा अडकत नाही आणि थोड्याच वेळात तो थंड होतो. त्यामुळे थंडी अधिक जाणवते.
7. दिलेले चित्र पहा. यात उष्णतेचे संक्रमण हे वहन, अभिसरण, उत्सर्जन या क्रियेद्वारे कोठे होते ते दर्शवा.
उत्तरः
वहन (Conduction): ज्योतीच्या संपर्कात असलेल्या भांड्याच्या तळापर्यंत उष्णता सरकते.
अभिसरण (Convection): भांड्यातील खालच्या गरम पाण्याचे अणू वर जातात आणि वरचे थंड पाणी खाली येते.
उत्सर्जन (Radiation): गरम पाण्यापासून निर्माण होणारी उष्णता वातावरणात उत्सर्जित होते.
8. उष्ण हवामानाच्या प्रदेशात घरांच्या भिंती बाहेरील बाजूने पांढऱ्या रंगाने रंगविण्याचा सल्ला देतात. कारण स्पष्ट करा.
उत्तरः
पांढरा रंग सूर्यप्रकाशाचे परावर्तन मोठ्या प्रमाणात करतो. त्यामुळे घराच्या भिंतींवर सूर्यप्रकाश पडल्यानंतर उष्णता आत शोषली जात नाही. परिणामी घराच्या आत तापमान कमी राहते. उष्ण हवामान असलेल्या भागांमध्ये ही पद्धत घर थंड ठेवण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
8. 30°C तापमान असलेले एक लीटर पाणी 50°C तापमान असलेल्या एक लीटर पाण्यात मिसळले तर त्या मिश्रणाचे तापमान
(i) 80°C
(ii) 50°C पेक्षा जास्त आणि 80°C पेक्षा कमी
(iii) 20°C
(iv) 30°C ते 50°C च्या मध्ये
उत्तरः (iv) 30°C ते 50°C च्या मध्ये
9. एका भांड्यात 40°C तापमान असलेले पाणी आहे. त्यात 40°C तापमान असलेला एक लोखंडी गोळा घातला तर उष्णता-
(a) लोखंडी गोळ्यातून पाण्यात जाईल.
(b) लोखंडी गोळ्यातून पाण्यात जाणार नाही की पाण्यातून लोखंडी गोळ्याकडे.
(c) पाण्यातून लोखंडी गोळ्याकडे जाईल.
(d) दोन्हीचे तापमान वाढेल.
उत्तरः (b) लोखंडी गोळ्यातून पाण्यात जाणार नाही की पाण्यातून लोखंडी गोळ्याकडे.
10. एक लाकडी चमचा आईसक्रिममध्ये घातला तर त्याची दुसरी बाजू
(a) वहन क्रियेने थंड होईल.
(b) अभिसरण क्रियेने थंड होईल.
(c) उत्सर्जन क्रियेने थंड होईल.
(d) थंड होणार नाही.
उत्तरः (d) थंड होणार नाही.
11. स्टेनलेस स्टीलच्या (stainless steel) कढईला नेहमी तांबे या धातूचा तळ बसवितात. याला कारण –
(a) तांब्याच्या तळामुळे कढईचा टिकाऊपणा वाढतो.
(b) अशा कढया आकर्षक दिसतात.
(c) तांबे स्टेनलेस स्टीलपेक्षा उष्णतेचे चांगले सुवाहक आहे.
(d) तांबे स्टेनलेस स्टीलपेक्षा स्वच्छ करण्यास सोपे जाते.
उत्तरः (c) तांबे स्टेनलेस स्टीलपेक्षा उष्णतेचे चांगले सुवाहक आहे.
