वाक्प्रचार

वाक्प्रचार

शब्दशः होणा-या अर्थापेक्षा भिन्न व विशिष्ट अर्थाने रूढ
होऊन बसलेल्या

 शब्दसमूहाला वाक्यप्रचार असे म्हणतात. यालाच कोणी वाक्संप्रदाय
असेही 

म्हणतात. 

मूळ अर्थापेक्षा भिन्न अशा विशिष्ठ अर्थाने रूढ झालेल्या
शब्दसमूहाला ‘वाक्प्रचार‘ असे म्हणतात.

हे वाक्यप्रचार म्हणजे वाक्यांश असतो, ते पूर्ण वाक्य नसते.

अ

अवलंब करणे – स्वीकार करणे, आधार घेणे.

अकांड तांडव करणे (आकांड तांडव करणे) – रागाने आदळआपट करणे.

अंग चोरणे – अंग आवरून काम करणे.

अंग टाकणे – शरीराने कृश होणे, रोडावणे.

अक्कल पुढे करणे – बुद्धीचा भलताच उपयोग करणे.

अंगावर शेकणे – मोठी हानी शिक्षा म्हणून भोगावी लागणे, हानिकारक होणे.

अंगाचा तीळपापड होणे – अतिशय संताप येणे.

अंगाची लाही लाही होणे – क्रोधाने क्षुब्ध होणे, मनाचा जळफळाट होणे.

अंगावर मूठभर मांस चढणे – धन्यता वाटणे.

अंगावर रोमांच उभे राहणे (अंगावर काटा उभा राहणे) -भीतीने
किंवा आनंदाने अंगावर शहारे येणे.

अग्निदिव्य करणे – कठीण कसोटीतून पार पडणे, प्राणांतिक संकटातून जाणे.

अंगवळणी पडणे – सवय होणे.

अंगावर मास नसणे – कृश होणे, प्रकृती खालावणे, खूप थकणे.

अंग शहारून टाकणे – अंगावर रोमांच उभे राहणे.

अंग चोरून बसणे (अंग मारून बसणे) – अवघडून बसणे.

अंगीकारणे – स्वीकारणे.

अंगाचा खुर्दा होणे – शरीराला त्रास होणे.

अंगावर घेणे – एखाद्या गोष्टीचा स्वीकार करणे.

अंगाचे पाणी पाणी होणे – घाम येणे.

अंग मोडून काम करणे – खूप मेहनत करणे.

अंग काढून घेणे (अंग काढणे) – अलिप्त राहणे, संबंध तोडणे.

अंगाचा भडका उडणे – क्रोधामुळे अंगाची आग आग होणे.

अंतर देणे – सोडून देणे, त्याग करणे.

अंग झाडून मोकळे होणे – संबंध तोडणे.

अंगात त्राण नसणे – अंगातील शक्ती नाहीशी होणे.

अंगाने चांगला आडवा असणे – सशक्त असणे.

अंगात कापरे सुटणे – भीतीने थरथरणे.

अंगावर धावून येणे – मारावयास येणे.

अंगावर तुटून पडणे – जोराचा हल्ला करणे.

अटकेपार झेंडा लावणे – फार मोठा पराक्रम गाजविणे.

अटीतटीने खेळणे – चुरशीने खेळणे.

अठरा विश्वे दारिद्र्य असणे – अतिशय गरिबी असणे.

अडकित्त्यात सापडणे – पेचात सापडणे, मोठ्या अडचणीत सापडणे.

अडचणींचा डोंगर असणे – अनेक अडचणी येणे.

अवाक्षर न काढणे – एकही अक्षर न बोलणे.

अंतःकरण भरून येणे – हृदयात भावना दाटून येणे, भावनानी गहिवरून येणे.

अनुमती विचारणे – परवानगी मागणे.

अंतःकरणाला पाझर फुटणे (अंतःकरण विरघळणे) – दया येणे.

अंतःकरण तीळतीळ तुटणे – अतिशय वाईट वाटणे.

अंतःकरण विदीर्ण होणे – अतिशय दुःख होणे.

अंतःकरणाचा कोठा साफ असणे – मन स्वच्छ असणे.

अंतरीचा तळीराम गार होणे – इच्छा तृप्त होणे.

अंतर्मुख होणे – खोलवर विचार करणे.

अंतर्धान पावणे – नाहीसे होणे.

अंकित राहणे – गुलाम होणे, वश होणे.

अंत पाहणे – अखेरची मर्यादा येईपर्यंत थांबणे.

अंथरूण पाहून पाय पसरणे – ऐपतीच्या मानाने खर्च करणे.

अत्तराचे दिवे जाळणे – भरपूर उधळपट्टी करणे.

अद्वा तद्वा बोलणे – एखाद्याच्या मनाला लागेल असे बोलणे.

अन्नास जागणे – उपकार स्मरणे, उपकाराची जाणीव ठेवणे.

अनर्थ गुदरणे (ओढवणे) – भयंकर संकट येणे.

अनावर होणे – भावविवश होणे.

अन्नास मोताद होणे – उपासमार होणे, अन्न मिळण्यास कठीण होणे.

अवगत असणे – ठाऊक असणे.

अन्नावर तुटून पडणे – खूप भूक लागल्याने भराभर जेवणे.

अन्नास लावणे – उपजीविकेचे साधन मिळवून देणे.

अदृश्य होणे – लुप्त होणे, नाहीसे होणे.

अनुमताने चालणे – संमतीने वागणे.

अर्ध्या हळकुंडाने पिवळे होणे – थोड्याशा यशानेच गर्व करणे.

अवदसा आठवणे – वाईट बुद्धी सुचणे.

अवगत होणे – प्राप्त होणे.

अवहेलना करणे – दुर्लक्ष करणे, अपमान करणे.

अवाक् होणे – स्तब्ध होणे.

अळम टळम करणे – टाळाटाळ करणे.

अपराध पोटात घालणे – क्षमा करणे.

अपाय करणे – नुकसान करणे.

अभंग राहणे – भंग न होणे.

अंमल बनावणी करणे – अंमलात आणणे.

अभय देणे – सुरक्षितपणाची हमी देणे.

अभिवादन करणे – वंदन करणे.

अर्पण करणे – वाहणे.

अवसान चढणे – स्फुरण चढणे.

अनुग्रह करणे – उपकार करणे, कृपा करणे.

अधःपात होणे – विनाश होणे.

अवलोकन करणे – निरीक्षण करणे, पाहणे.

अवकळा येणे – वाईट अवस्था येणे.

अडकित्यात धरणे – अडचणीत टाकणे.

अद्दल घडणे – शिक्षा मिळणे.

अक्षत देणे – बोलावणे.

अक्षता पडणे – विवाह उरकणे.

अन्न अन्न करणे – अन्नासाठी फिरणे.

अवतार संपणे – मारणे, स्थित्यंतर होणे.

अळवावरचे पाणी – क्षणभंगूर.

अमर होणे – कायमची कीर्ती प्राप्त होणे.

अनिमिषपणे पाहणे – टक लावून पाहणे.

अस्वस्थता शिगेला जाणे – अस्वस्थता पराकोटीला
पोहोचणे.

अग्निदिव्य करणे – प्राणांतिक संकटातून जाणे.

अति परिचयात अवज्ञा – एखाद्याच्या घरी सतत जाण्याने आपले
महत्त्व कमी होणे.

अरेरावी करणे – मग्रुरीने वागणे.

अव्हेर करणे – दूर लोटणे.

अनुलक्षून असणे – एखाद्याला उद्देशून असणे.

अगतिक होणे – उपाय न चालणे, निरुपाय होणे.

अतिप्रसंग करणे – अयोग्य वर्तन करणे.

अति तेथे माती होणे – कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक वाईट होणे.

आ

आकाश कोसळणे – (आभाळ कोसळणे) फार मोठे संकट येणे.

आकाश ठेंगणे होणे – अतिशय गर्व होणे, गर्वाने फार फुगून जाणे.

आकाश पाताळ एक करणे – आरडाओरड करुन गोंधळ घालणे.

आकाश फाटणे – चारही बाजूंनी संकटे येणे.

आक्रोश करणे – शोक करणे.

आकाशाला गवसणी घालणे – अशक्य गोष्ट करण्याचा
प्रयत्न करणे.

आकर्षक असणे – मोह असणे.

आकृष्ट होणे – आकर्षित होणे.

आकाशमातीचे संवाद होणे – श्रेष्ठ कनिष्ठ एकत्र येणे.

आखाड्यात उतरणे – विरोधकांशी सामना देण्यास तयार होणे.

आगीत तेल ओतणे – अगोदर झालेल्या भांडणात भर घालणे, भांडण विकोपाला जाईल असे
करणे.

आगीतून निघून फोफाट्यात जाणे – लहान संकटातून मोठ्या
संकटात सापडणे.

आघाडीवर असणे – मुख्य व महत्त्वाचे असे गणले जाणे, पुढे असणे.

आच लागणे – झळ लागणे.

आचरणात आणणे – अमलात आणणे.

आक्रमण करणे – हल्ला करणे.

आकांत करणे – आरडाओरड करणे.

आकाशाचा ठाव घेणे – असाध्य ते साध्य करण्याचा प्रयत्न करणे.

आर्जवे करणे – पुन्हा पुन्हा विनविणे.

आग पाडणे – चहाड्या सांगून नाशास कारण होणे.

आठवण ठेवणे – ध्यानात ठेवणे.

आठवणींना उजाळा देणे – जुन्या आठवणी पुन्हा येणे.

आहारी जाणे – पूर्णपणे स्वाधीन होणे.

आवृत्ती करणे – पुन्हा पुन्हा नाचणे, नाव झळकणे.

आडव्यात बोलणे – कोणतीही गोष्ट सरळपणे न बोलणे.

आंधळ्याची माळ लावणे – विचार न करता जुन्या
परंपरेनुसार वागणे.

आठवणींचा खंदक असणे – स्मरण शक्तीचा अभाव असणे.

आढेवेढे घेणे – एकदम तयार न होणे.

आण घेणे – शपथ घेणे.

आनंदाला पारावार न उरणे – अतिशय आनंद होणे, अमर्याद आनंद होणे.

आनंद गगनात न मावणे – अतिशय आनंद होणे, अमर्याद आनंद होणे.

आनंदाला सीमा न उरणे – अतिशय आनंद होणे, अमर्याद आनंद होणे.

आनंदाला उधाण येणे – अतिशय आनंद होणे, अमर्याद आनंद होणे.

आनंदाचे भरते येणे – अतिशय आनंद होणे, अमर्याद आनंद होणे.

आधार देणे – सांभाळ करणे.

आनंदाने डोळे डबडबणे – डोळे आनंदाश्रृंनी भरून
येणे.

आपल्या पोळीवर तूप ओढणे – साधेल तेवढा स्वतःचाच फायदा
करून घेणे.

आडवे होणे – निजणे.

आडून गोळी मारणे – स्वतः पुढाकार न घेता दुस-यांच्या हातून
हवे ते काम करवून घेणे.

आत्मसात करणे – पूर्णपणे माहीत करून घेणे.

आत्मा जळणे – खूप दुःख होणे.

आदर सत्कार करणे – मान सन्मान करणे.

आभाळ पेलणे – अशक्य गोष्ट करण्याचा प्रयत्न करणे.

आपुलकी वाटणे – प्रेम व आस्था वाटणे.

आपत्याच पायावर घाव घालणे – स्वतःच आपले नुकसान करून
घेणे.

आबाळ होणे – दुर्लक्ष होणे, हाल होणे.

आयत्या पिठावर रेषा (रेघोट्या) ओढणे – आयत्या मिळालेल्या
संपत्तीवर चैन करणे.

आयुष्य वेचणे – एखाद्या गोष्टीसाठी आयुष्यभर झटणे.

आवळा देऊन कोहळा काढणे – स्वल्प (लहानशी) देणगी देऊन
त्याच्या मोबदल्यात दुस-यांकडून मोठे कार्य करून घेणे.

आश्रय घेणे – मदत घेणे.

आश्चर्यचकित होणे – आश्चर्याने थक्क होणे.

आश्चर्याने तोंडात बोट घालणे – फार आश्चर्य वाटणे.

आवाज लागणे – प्रसंगाला साजेल असा आवाज गळ्यातून येणे.

आश्वासन देणे – कबूल करणे.

आमूलाग्र बदलणे – संपूर्णपणे बदलणे.

आडवे येणे – अडवणे.

आवाज चढविणे – रागावून खूप मोठ्याने बोलणे.

आड येणे – अडथळा निर्माण करणे.

आहुती देणे – प्राण अर्पण करणे.

आस्वाद घेणे – आनंद लुटणे.

आव आणणे – खोटा अविर्भाव करणे, उसने अवसात आणणे.

आसमान ठेंगणे होणे – ताठ्याचा कळस होणे (स्वर्ग दोन बोटे
उरणे).

आळा घालणे – नियम लावून देणे, नियंत्रण ठेवणे.

आ वासणे – आश्चर्याने तोंड उघडणे.

आळोखे पिळोखे देणे – आळस झाडणे.

आळ घालणे – आरोप करणे.

 

इ

इंगा जिरणे – गर्व नाहीसे होणे, खोड मोडणे.

इंगा दाखविणे – धाक बसविणे, जरब बसविणे.

इकडचा डोंगर तिकडे करणे – फार मोठे कार्य पार पाडणे.

इरेला पेटणे – इर्षेने खेळू लागणे.

इशारा देणे – सावधगिरीची सूचना देणे.

इन्कार करणे – नकार देणे.

इरेस पडणे – एखादी गोष्ट करण्याची जिद्द असणे.

इतिश्री करणे – शेवट करणे.

इमानास जागणे – इमान कायम ठेवणे.

इकडचे तोंड तिकडे करून टाकणे – अतिशय जोराने थोबाडात
मारणे.

इंगळ्या डसणे – मनाला झोंबणे, वेदना होणे.

इहलोक सोडणे – मरणे.

इनमीन साडेतीन – थोडेसे, नगण्य.

उ

उकळी फुटणे – खूप आनंद होणे.

उखळ पांढरे होणे – खूप द्रव्य मिळणे.

उखाळ्या पाखाळ्या काढणे – एकमेकांचे उणेदुणे काढणे.

उघडा पडणे – खरे स्वरूप प्रकट होणे.

उचल खाणे – एखादी गोष्ट करण्याची अनिवार इच्छा होणे.

उचल बांगडी करणे – जबरदस्तीने हलविणे.

उच्चाटन करणे – घालवून देणे, नष्ट करणे.

उच्छाद मांडणे – उपद्रव देणे.

उचंबळून येणे – भावना तीव्र होणे.

उजाड माळरान – ओसाड जमीन.

उजेड पडणे – मोठे कृत्य करणे.

उल्लेख करणे – उच्चार करणे, सांगणे.

उंटावरून शेळ्या हाकणे – मनापासून काम न करणे.

उठून दिसणे – शोभून दिसणे, नजरेत भरणे.

उत्तेजन देणे – पाठिंबा देणे.

उतराई होणे – उपकार फेडणे.

उत्तीर्ण होणे – यशस्वी होणे.

उत्कंठा असणे – उत्सुक असणे.

उदक सोडणे – त्याग करणे.

उदरी शनी येणे – संपत्तीचा लाभ होणे.

उदास वाटणे – फार खिन्न वाटणे.

उद्धार करणे – प्रगती करणे.

उधाण येणे – चेव येणे, ओसंडून वाहणे, भरती येणे.

उध्वस्त होणे – नाश पावणे.

उधळून देणे – पसरून देणे.

उन्मळून पडणे – मुळासकट कोसळून पडणे.

उन्हाची लाही फुटणे (उन्हाचा जाळ पेटणे) – अतिशय कडक ऊन पडणे.

उद्योगात चूर होणे – कामात गुंग असणे, मग्न असणे.

उतू जाणे – कल्पनेपेक्षाही अधिक असणे.

उपासना करणे – पूजा करणे, आराधना करणे.

उपसर्ग होणे – त्रास होणे.

उपपादन करणे – बाजू मांडणे.

उपद्व्याप करणे – खूप त्रास सहन करणे.

उपदेशाचा डोस पाजणे – उपदेश करणे.

उंबरठा चढणे – प्रवेश करणे.

उबगणे – कंटाळा येणे.

उमाळा येणे – तीव्र इच्छा होणे.

उमज पडणे – समजणे.

उभ्या उभ्या चक्कर टाकणे – सहज जाऊन पाहून येणे.

उरकून घेणे – पार पाडणे.

उराशी बाळगणे – अंतःकरणात जतन करून ठेवणे.

उरापोटावर बाळगणे – सांभाळ करणे.

उरस्फोड करणे – काळीज फाटेपर्यंत कष्ट करणे.

उरी फुटणे – अतिशय दुःख होणे.

उरकून घेणे – आटोपणे, संपवणे.

उलगडा होणे – अगदी स्पष्टपणे समजणे.

उलटी अंबारी हाती येणे – भीक मागण्याची पाळी येणे.

उष्ट्या हाताने कावळा न हाकणे – कधी कोणाला काहीही मदत न
करणे.

उसळी घेणे – जोराने वर येणे.

उसासा सोडणे – विश्वास सोडणे.

ऊत येणे – अतिरेक होणे, चेव येणे.

ऊन खाली येणे – सायंकाळ होणे.

ऊर दडपणे – अतिशय भीती वाटणे.

ऊर भरून येणे – भावना दाटून येणे.

ऊर बडवून घेणे – आक्रोश करणे.

ऊर फाटणे – अतिशय दुःख होणे.

ऊस मळे फुलणे – ऊसमळे चांगले वाढीस लागणे.

ऊहापोह करणे – चर्चा करणे (उहापोह करणे).

ए

एक घाव दोन तुकडे करणे – ताबडतोब निर्णय घेऊन गोष्ट
निकालात आणणे.

एकजीव होणे – पूर्णपणे मिसळून जाणे.

एकटक पाहणे – स्थिर नजरेने पाहणे.

एकमत होणे – सर्वांचा सारखा विचार असणे.

एकमेवाव्दितीय असणे – अतुलनीय व सर्वोत्कृष्ठ असणे.

एका पायावर तयार असणे – फार उत्कंठीत होणे.

एकाग्रचित्त होणे – मन केंद्रित करणे.

एका वट्टात बोलणे – एका दमात बोलणे.

एकेरीवर येणे – भांडायला तयार होणे.

एखाद्या वस्तूवर डोळा असणे – एखादी वस्तू प्राप्त करून
घेण्याची इच्छा असणे.

ओ

ओस होणे – रिकामे होणे.

ओढ घेणे – आकर्षण वाटणे.

ओली सुकी करणे – नाणे फेक करून निर्णय घेणे.

ओटीत घालणे – संगोपनासाठी दुस-यांच्या हवाली करणे.

ओवाळून टाकणे – तुच्छ समजून फेकून देणे.

ओक्शा बोक्शी रडणे – खूप रडणे.

औषध नसणे – उपाय नसणे.

औषधालाही नसणे – अजिबात नसणे, मुळीच नसणे.

ओढ लागणे – तीव्र इच्छा होणे.

क

कणीक तिंबणे – खूप मारणे.

कंठ दाटून येणे – गहिवरून येणे, दुःखाचा आवेग येणे.

कंठस्नान घालणे – ठार मारणे, शिरच्छेद करणे.

कच खाणे – माघार घेणे.

कणीक मऊ होणे – मार बसणे.

कट करणे – कारस्थान करणे.

कडुसे पडणे – सायंकाळ होणे.

कटाक्ष टाकणे – एक नजर टाकणे, नजर फिरविणे.

कंठशोष करणे – ओरडून गळा सुकविणे, उगाच घसाफोड करणे.

कणव येणे – दया येणे.

कपाळ फुटणे – दुर्दैव ओढवणे, मोठी आपत्ती कोसळणे.

कपाळमोक्ष होणे – मरणे, नाश पावणे, डोके फुटून मृत्यू येणे.

कपाळ उठणे – कपाळ दुखू लागणे.

कपाळ ठरणे – नशिबात लिहिण्यासारखी एकादी गोष्ट घडणे.

कपाळ पांढरे होणे – वैधव्य येणे.

कपाळी येणे – नशीबी येणे.

कपाळाला आठ्या पडणे – नाराजी दिसणे.

कपाळी (भाळी) लिहिलेले नसणे – नशिबात नसणे.

कंबर कसणे (कंबर बांधणे) – हिंमत दाखविणे, तयार होणे.

कष्टाने विद्या करणे – परिश्रम करून विद्या संपादन
करणे.

कपाळावर हात मारणे – दुःख होणे, निराश होणे.

कपाळावर हात लावणे – निराश होणे.

कःपदार्थ असणे – क्षुल्लक वाटणे.

कपोतवृत्तीने वागणे – काटकसरीने वागणे.

कपाळाचे कातडे नेणे – सगळया जन्माचे मातेरे करणे.

कसोटीस उतरणे – अपेक्षित गोष्ट यशस्वीपणे करून दाखविणे.

करुणा भाकणे – विनविणे.

कबूल करणे – मान्य करणे.

कसाला लागणे – कसोटी पाहणे, एखाद्याची परीक्षा होणे.

कसास लावणे – कसोटी पाहणे, एखाद्याची परीक्षा होणे.

कंबर खचणे – धीर संपणे, धीर खचणे.

कळसास पोचणे – शेवटच्या टोकाला जाणे, पूर्णत्वाला पोहोचणे.

कळी उमलणे – चेहरा प्रफुल्लीत होणे.

कमाल करणे – मर्यादा वा सीमा गाठणे.

करणी करणे – चेटूक करणे.

कलुषित करणे – मलीन बनविणे, गढूळ करणे, एखाद्या विषयी वाईट मत
करणे.

कळ लावणे – भांडण लावणे.

करकर दात चावणे – क्रोधाचा अविर्भाव करणे.

कलम होणे – पकडणे.

कसूर न करणे – आळस न करणे, चूक न करणे.

कब्जा घेणे – ताब्यात घेणे.

कळस होणे – चांगल्या किंवा वाईट गोष्टीचा अतिरेक
होणे.

कस धरणे – सत्व निर्माण होणे.

करार मदार करणे – लेखी स्वरुपात निर्णय घेणे.

कळा पालटणे – स्वरूप बदलणे.

कढी पातळ होणे – दुखण्यामुळे जर्जर होणे.

कल्पांत करणे – मोठा कल्लोळ करणे.

कल्ला फाडणे – गोंगाट करणे.

कसर काढणे – एकीकडे झालेली कमतरता दुसरीकडे भरून
काढणे.

कष्टी होणे – खिन्न होणे, दुःखी होणे.

कवडीही हातास न लागणे – एका पैशाचीही प्राप्ती न
होणे.

करंट येणे – झटका येणे, आवेश येणे.

कृत कृत्य होणे – धन्यता वाटणे.

का कू करणे – मागे पुढे पाहणे, काम करण्यास टाळाटाळ करणे.

काटा काढणे – दुःख देणारी गोष्ट काढून टाकणे, समूळ नाहीसे होणे.

काडीमोड करणे (देणे) – संबंध तोडणे.

काळझोप घेणे – मृत्यू येणे.

काट्याने काटा काढणे – एका शत्रूच्या सहाय्याने
दुस-या शत्रूचा पराभव करणे.

काथ्याकूट करणे – व्यर्थ चर्चा करणे.

कापूस महाग होणे – कृश होणे.

कान उपटणे – चुकीबद्दल शिक्षा करणे.

काढण्या लावणे – दोरीने बांधणे.

कान टवकारून ऐकणे – अगदी लक्षपूर्वक ऐकणे.

कान देणे – लक्षपूर्वक ऐकणे.

कान धरणे – शासन करणे.

कान फुकणे (कान भरणे) – चुकली (चुगली) करणे, चहाड्या करणे, मनात किल्मिश निर्माण करणे.

कान उघाडणी करणे – खरमरीत उपदेश करणे, कडक शब्दात चूक दाखवून
देणे.

कानठळ्या बसणे – मोठा आवाज ऐकल्याने काही काळ काहीच ऐकू न
येणे.

काना डोळा करणे – दुर्लक्ष करणे.

कानावर पडणे – सहजगत्या माहीत होणे, ऐकण्याचा योग येणे.

कानावर येणे – माहीत असणे, ऐकणे, कळणे.

काळे करणे – देशांतरास जाणे.

कानावर हात ठेवणे – नाकबूल करणे, नकारात्मक भूमिका घेणे.

कानोसा घेणे – दूरवरचे लक्षपूर्वक ऐकणे, चाहूल घेणे.

कानीकपाळी ओरडणे – वारंवार बजावून सांगणे.

कास धरणे – आश्रय घेणे.

कानाशी लागणे – चहाड्या करणे.

कानाला खडा लावणे – पुन्हा एखादी चूक न करण्याचा निश्चय करणे, धडा शिकणे.

कान टवकारणे – ऐकण्यास उत्सुक होणे.

काडी मोडून घेणे – विवाहसंबंध तोडून टाकणे.

कामगिरी पार पाडणे – सोपविण्यात आलेले काम पूर्ण करणे.

कामगिरी बजावणे – काम पार पडणे.

कानशील रंगविणे – मारणे.

कानशिलात देणे – मारणे.

कालवा कालव होणे – मनाची चलबिचल होणे.

काळीमा लागणे – कलंक लागणे, अपकीर्ती होणे.

कान फुटणे – ऐकू न येणे.

काट्याचा नायटा करणे – साधी गोष्ट वाईट थराला
जाणे.

काट्याचा नायटा होणे – क्षुल्लक गोष्टीचा भयंकर
परिणाम होणे.

कामाला भिडणे – जोरात काम करू लागणे.

कानात घुमून राहणे – आठवणीत पक्के रुजून राहणे.

कायापालट होणे – पूर्णपणे स्वरूप बदलणे.

कावरा बावरा होणे – बावरणे, घाबरणे.

काळजाचे पाणी पाणी होणे – दुःखी होऊन धैर्य व उत्साह
नाहीसा होणे, अतिशय घाबरणे.

काळाची पावले ओळखणे – बदलत्या परिस्थितीची भान असणे.

काळजाचा ठेवा असणे – अत्यंत आवडती गोष्ट असणे.

काळाच्या उदरात गडप होणे – नष्ट होणे.

कानामागे टाकणे – दुर्लक्ष करणे.

कानात मंत्र सांगणे – गुप्त रीतीने सल्लामसलत करणे.

कान टोचणे – एखादी गोष्ट समजावून सांगणे.

कानाने आवाज टिपणे – लक्षपूर्वक ऐकणे.

काळजाचा लचका तुटणे – अत्यंत दुःख होणे.

कानाचा चावा घेणे – कानात सांगणे.

कानी घालणे – सांगणे, लक्षात आणून देणे.

कान लांब होणे – ऐकण्यासाठी उत्सुक असणे, अक्कल कमी होणे (गाढवाचे
कान?)

काखा वर करणे – आपल्या जवळ काही नाही असे
दाखविणे, ऐनवेळी अंग काढून घेणे.

काळजाचे कोळसे होणे – मनाला अतिशय वेदना होणे.

काळीज फत्तराचे होणे – अंतःकरणातील दया, माया इ. कोमल भावना नाहीशा
होणे.

काकण भर सरस ठरणे – थोडेसे जास्त वा अधिक असणे.

कागाळी करणे – तक्रार किंवा गा-हाणे करणे.

कागदी घोडे नाचविणे – ज्याच्या पासून काही लाभ होण्याजोगे नाही
अशा लेखनाचा खटाटोप करणे.

काळे करणे – निघून जाणे.

कान किटणे – तीच गोष्ट पुन्हा पुन्हा सांगून कंटाळा
आणणे.

कामास येणे – उपयोगी पडणे, लढाईत मारले जाणे.

काकदृष्टीने पाहणे – अतिशय बारकाईने पाहणे.

कासावीस होणे – व्याकूळ होणे.

कालवश होणे – मरण पावणे.

काडीने औषध लावणे – दुरून दुरून दुस-याचे उपयोगी पडणे.

काहूर माजणे – विचारांचा गोंधळ होणे.

किमया करणे – जादू करणे.

कित्ता गिरविणे – अनुकरण करणे.

किळस वाटणे – शिसारी वाटणे.

किल्ली फिरविणे – युक्तीने मन बदलणे.

किडून घोळ होणे – कीड लागल्यामुळे खराब होणे.

किंतु येणे – संशय वाटणे.

कीस काढणे – बारकाईने चर्चा करणे.

कुंपणाने शेत खाणे – विश्वासातील माणसाने फसविणे, रक्षणकर्त्याने भक्षण करणे.

कुत्र्याच्या मोलाने मरणे – मरताना माणूस म्हणून काहीही
किंमत न राहणे.

कुर्बानी करणे – बलिदान करणे.

कुजत पडणे – आहे त्या स्थितिपेक्षा अधिक वाईट अवस्था
प्राप्त होणे.

कुजबूज करणे – आपापसात हळूहळू बोलणे.

कुकारा घालणे – मोठ्याने हाक मारणे.

कुत्रा हाल न खाणे – अतिशय वाईट स्थिती येणे.

कुत्र्यासारखे मळा धरून पडणे – घरातील कटकटींना कंटाळून
सारखे घराबाहेर राहणे.

कुरघोडी करणे – वर्चस्व स्थापित करणे.

कुंद होणे – उदास होणे.

कुरुक्षेत्र माजविणे – भांडण तंटे करणे.

कुणकुण लागणे – चाहूल लागणे.

कुरापत काढणे – भांडण उकरून काढणे.

कुस धन्य करणे – जन्म दिल्याबद्दल सार्थक वाटणे.

कूच करणे – पुढे जाणे, कामगिरीवर निघणे.

केसाने गळा कापणे – विश्वासघात करणे.

केसालाही धक्का न लावणे – अजिबात त्रास न होणे.

केसांच्या अंबाड्या होणे – वृद्धावस्था येणे.

क्लेश पडणे – यातना सहन कराव्या लागणे.

कोणाच्या अध्यांत मध्यांत नसणे – कोणाच्या कामात विनाकारण
भाग न घेणे.

कोंडीत पकडणे – पेचात सापडणे.

कोड पुरविणे – कौतुकाने हौस पुरविणे.

कोरड पडणे – सुकून जाणे.

कोंड्याचा मांडा करणे – काटकसरीने संसार करणे.

कोलाहल माजणे – आरडाओरड होणे.

कोप-यापासून हात जोडणे – संबंध न यावा अशी इच्छा
करणे.

कोंडी फोडणे – वेढा तोडून बाहेर जाणे.

कोपर्‍याने खणणे – एखाद्याच्या चांगुलपणाचा
फायदा घेणे.

कोंडमारा होणे – मन अस्वस्थ होणे.

कोंबडे झुंजविणे – दुस-यांचे भांडण लावून आपण मजा बघणे.

कोप-यात घेणे – एका टोकाला घेऊन कोंडी करणे.

कोणाचा पायपोस कोणाचे पायात नसणे – मोठा गोंधळ होणे.

कौशल्य पणास लावणे – अतिशय चतुराईने काम करणे.

कौतुक करणे – तारीफ करणे.

ख

खच्चून जाणे – धीर सुटणे.

खर्ची पडणे – वापरावी लागणे.

खच्चून भरणे – पूर्णपणे भरणे.

खनपटीस बसणे – सारखे एखाद्या गोष्टीच्या मागे लागणे.

खटू होणे – नाराज होणे.

खटपट करणे – प्रयत्न करणे.

खजील होणे – लाज वाटणे.

खडा पहारा होणे – काळजीपूर्वक करणे.

खडसून विचारणे – ताकीद देऊन विचारणे.

खंड नसणे – सतत चालू राहणे.

खंड पडणे – मध्येच काही काळ बंद असणे.

खंत वाटणे – खेद वा दुःख वाटणे.

खडा टाकून पाहणे – अंदाज घेणे.

खटाटोप चालविणे – प्रयत्न करणे.

खडे चारणे – शरण येण्यास भाग पाडणे, पराभव करणे.

खल करणे – खोलवर चर्चा करणे.

खबर नसणे – माहिम नसणे.

खस्ता स्थाणे – खूप कष्ट करणे.

खड्यासारखा बाहेर पडणे – निरूपयोगी ठरून वगळला जाणे.

खसखस पिकणे – खूप हसणे.

खडे फोडणे – दूषण देणे.

खर्ची पडणे – लढाईत मृत्युमुखी पडणे.

खळखळ करणे – हट्ट करणे.

खरवड काढणे – कान उघडणी करणे.

खरपूस ताकीद करणे – निक्षून सांगणे.

खडी ताजीम देणे – उभे राहून शिस्तीने मानवंदना देणे.

खरडपट्टी काढणे – रागावून बोलणे.

खाल्ल्या मिठाला जागणे – उपकाराची जाणीव ठेवणे.

खाजवून खरुज काढणे – मुद्दाम भांडण उकरून काढणे.

खांदा देऊन काम करणे – झटून काम करणे.

खापर फोडणे – दोष देणे.

खायला काळ अन् भुईत्या भार असणे – स्वतः काही ही काम नकरता
दुस-यावर भार होऊन राहणे.

खायला उठणे – असह्य होणे.

खाल्ल्या घरचे वासे मोजणे – उपकार करणा-यांचे वाईट
चिंतणे.

खार लागणे – झीज सोसावी लागणे.

खाईत पडणे – संकटात किंवा दुःखात पडणे.

खाऊन ढेकर देणे – गिळंकृत करणे.

खा खा सुटणे – खाण्याची एकसारखी इच्छा
होणे, अधाशीपणाने खूप खात जाणे.

खिळवून ठेवणे – एकाच जागी स्थिर करून ठेवणे.

खिळखिळी होणे – मोडकळीला येणे.

खुट्ट होणे – अचानक बारीक आवाज होणे.

खुळे करणे – वेड लावणे.

खूणगाठ बांधणे – पक्के ध्यानात ठेवणे.

खो घालणे – अडचण आणणे, विघ्न निर्माण करणे.

ख्याली-खुशाली विचारणे – हालहवाल विचारणे.

खो खो हसणे – हसू न आवरणे, जोर जोराने हसणे.

खोर्‍याने पैसे ओढणे – पुष्कळ पैसे मिळविणे.

खोड मोडणे – एखाद्याची वाईट सवय तीव्र उपायाने
घालविणे.

खोड ठेवणे – दोष ठेवणे.

ग

‘ग‘ ची बाधा होणे – गर्व होणे.

गजर करणे – एकाच तालात सर्वांनी एकदम जयजयकार करणे.

गणना करणे – समाविष्ट करणे.

गढून जाणे – रंगून जाणे.

गंगार्पण करणे – कायमचे विसरणे.

गाणित पक्के बसणे – ठाम समजूत होणे.

गतप्राण होणे – मरणे.

गर्क असणे – गुंग असणे.

गर्क होणे – गढून जाणे.

गळ घालणे – आग्रह करणे.

गळ्यात पडणे – अतिशय आग्रह करणे.

गंगेत घोडे न्हाणे – एखादे मोठे काम पूर्ण होणे.

गहिवरून जाणे – दुःखाने कंठ दाटून येणे.

गयावया करणे – दीनवाणी प्रार्थना करणे, विनवणी करणे.

गडप होणे – नाहीसे होणे.

गटांगळ्या खाणे – नाकातोंडात पाणी जाऊन जीव घाबरा होणे.

गत्यंतर नसणे – नाईलाज असणे, दुसरा उपाय नसणे.

गंध नसणे – अजिबात माहीत नसणे.

गर्भगळीत होणे – अतिशय घाबरणे, भयभीत होणे.

गमजा करणे – हुशारी मारणे.

गृहीत धरणे – मनात निश्चित कल्पना करणे.

गराडा घालणे – वेढा घालणे, घेराव घालणे.

गळा कापणे – विश्वासघात करणे.

गळा गुंतणे – अडचणीत सापडणे, अडचणीत घालणे.

गळ्याशी येणे – नुकसानी बाबत अतिरेक होणे.

गळ्यात धोंड पडणे – इच्छा नसताना जबाबदारी अंगावर पडणे.

गळी उतरणे – पटणे.

गवन्या मसणात जाणे – मृत्यूकाल जवळ असणे.

गळ्याशी पाणी लागणे – पराकाष्ठेचे कर्ज होणे.

गळा भरून येणे – गहिवरून येणे.

गहजब करणे – फार बोभाटा करणे.

गळा काढून रडणे – मोठा आवाज काढून रडणे.

गळून पडणे – मरणे.

गप्प राहणे – काहीही न बोलणे.

गडगडून हसणे – मोकळ्या मनाने हसणे.

गम खाणे – धीर धरणे.

गळ्याला कोरड पडणे – अतिशय घाबरणे.

गम्य असणे – थोडेसे ज्ञान असणे.

गदगदून येणे – अंतःकरण भरून येणे.

गळा धरणे – मारावयात प्रवृत्त होणे.

गळा काढणे – रडणे.

गळ्यात येणे – जबरदस्तीमुळे एखादी गोष्ट स्वीकारणे.

गळ्यात गळा घालणे – अलिंगन देणे. गय करणे – क्षमा करणे.

गलित गात्र होणे – शरीराचा अवयव न अवयव थकणे.

गळी पडणे – एखाद्याच्या मागे लागणे.

गहाण ठेवणे – कर्जाऊ घेतलेल्या पैशाबद्दल सावकाराकडे
(बँकेत) एकादी मौल्यवान वस्तू ठेवणे.

गळ्यात माळ घालणे – विजय मिळविणे, विवाह होणे.

गळ्याला फास लागणे – प्राणघातक संकटात सापडणे.

गंडा बांधणे – शिष्य होणे.

ग्रह सुटणे – संकट दूर होणे.

गंडांतर येणे – संकट येणे.

गंध नसणे – मुळीच ज्ञान नसणे.

गाई पाण्यावर येणे – डोळ्यात अश्रू उभे राहणे.

गाजावाजा करणे – प्रसिद्धी देणे.

गाशा गुंडाळणे – एकदम पसार होणे, निघून जाणे.

गाडी पुन्हा रुळावर येणे – चुकीच्या मार्गावरून पुन्हा
पूर्ववत योग्य मार्गाला येणे.

गाळण उडणे – फार घाबरणे.

गाठीस असणे – शिल्लक असणे, जवळ असणे. (गाठीला ठेवणे)

गावी नसणे – लक्ष नसणे.

गारुड करणे – जादू करणे.

गावचा नसणे – काही एक संबंध न दाखवणे.

गाढवाचा नांगर फिरणे – जमीनदोस्त करणे.

गाळण होणे – भीतीने गांगरून जाणे.

गाडा वळणावर येणे – सर्व सुरळीत होणे.

गाठ पडणे – भेटणे.

गाडी अडणे – कामात अडथळा येणे.

गाल फुगविणे – रूसणे.

गिरकी घेणे – स्वतःभोवती वर्तुळाकार फिरणे.

गिल्ला करणे – गोंधळ करणे.

गुण दाखविणे – खरे स्वरूप प्रकट करणे.

गुंजत असणे – दुमदुमत असणे.

गुजराण करणे – निर्वाह करणे.

गुदगुल्या होणे – आनंदाच्या उकळ्या फुटणे.

गुळणी फोडणे – लपवून ठेवलेली गोष्ट अखेरीस सांगून टाकणे.

गुढी धरणे – नव्या उपक्रमाला सुरवात करणे.

गुंगारा देणे – फसवून पळून जाणे.

गुणगान करणे – स्तुती करणे.

गोत्यात आणणे – संकटात घालणे.

गोडवे गाणे – स्तुती करणे.

गोंधळ उडणे – गडबडून जाणे.

गोंडा घोळणे – खुशामत करणे.

गोरामोरा होणे – भांबावणे.

गोपाळकाला करणे – सर्व शिदोरया एकत्र करणे.

गौरव करणे – सन्मान करणे, स्तुती करणे.

गौडबंगाल असणे – गूढ गोष्ट असणे.

घ

घर डोक्यावर घेणे – घरात अतिशय गोंगाट करणे.

घर धुवून नेणे – सर्वस्वी लुबाडणे, सर्वस्वाचा अपहार करणे.

घडी भरणे – विनाशकाल जवळ येणे.

घर सुने सुने वाटणे – उदास वाटणे.

घर बुडविणे – सर्व कुलाचा घात करणे.

घर भरणे – फायदा करून घेणे.

घर बसणे – कुटुंबास विपत्ती येणे.

घडा भरणे – परिणाम भोगण्याची वेळ येणे.

घामाघूम होणे – खूप घाम येणे.

घायाळ करणे – जखमी करणे.

घाम न फुटणे – दया न येणे.

घामाचे पाझर फुटणे – खूप घाम येणे.

घाम गाळणे – खूप कष्ट करणे.

घाट घालणे – बेत करणे.

घाव घालणे – प्रहार करणे.

घाला घालणे – हल्ला करणे.

घात होणे – नाश होणे.

घालून पाडून बोलणे – दुस-याला लागेल असे बोलणे.

घोडे मारणे – नुकसान करणे.

घोडे मध्येच अडणे – प्रगतीत खंड पडणे.

घोडे थकणे (घोडे दामटणे) – उद्योग धंदा मंदावणे.

घोडे पुढे ढकलणे – स्वतःच्या फायद्यासाठी पुढे सरसावणे.

घोडे पेंड खाणे – अडचण निर्माण होणे.

घोडा मैदान जवळ असणे – एखाच्या गोष्टीबाबत कसोटीची
वेळ जवळ येणे.

घोर लागणे – काळजी निर्माण होणे.

घोटाळा होणे – गोंधळ होणे, गडबड होणे.

घोषित करणे – जाहीर करणे.

घोळ घालणे – त्वरित निर्णय न घेता विचार करीत बसणे.

घोरपड येणे – संकट येणे.

घोरपडी सारखे चिकटणे – न थकता चिवटपणे काम करीत
राहणे.

च

चक्कर मारणे – सहज फिरायला जाणे.

चतुर्भुज होणे – लग्न होणे, कैद होणे.

चकीत करणे – थक्क करणे, आश्चर्य वाटायला लावणे.

चंग बांधणे – निश्चय करणे, निर्धार करणे.

चढवून ठेवणे – एखाद्याला वाजवीपेक्षा जास्त महत्व देणे.

चव्हाट्यावर आणणे – उघडकीस आणणे, जाहीर करणे.

चकित होणे – आश्चर्य वाटणे.

चकरा मारणे – फे-या मारणे.

चलबिचल सुरू होणे – अनिश्चिता निर्माण होणे.

चटका बसणे – फार दुःख होणे.

चहा असणे – आस्था असणे.

चकाय्या पिटणे – गप्पा-गोष्टी करणे.

चकार शब्द ही न काढणे – जराही न बोलणे.

चहा करणे – वाहवा करणे.

चन्हाट वळणे – कंटाळा आणण्याजोगी गोष्ट सांगणे.

चटणी उडविणे – नाश करणे.

चढाओढ सुरू होणे – स्पर्धा लागणे.

चंदन करणे – नाश करणे.

चक्री गुंग होणे – अक्कल गुंग होणे.

चाहूल लागणे – हालचालीची जाणीव होणे.

चालून जाणे – हल्ला करणे.

चाकांवर पट्टा चढणे – वेग येणे

चारांचा पोशिंदा असणे – कर्ता पुरुष असणे

चार पैसे गाठीला बांधणे – थोडी फार बचत करणे

चारी दिशा मोकळ्या होणे – पूर्ण स्वातंत्र्य असणे.

चालत्या गाड्याला (गाडीस) खीळ घालणे – व्यवस्थित चाललेल्या कामात
व्यत्यय येणे.

चालना देणे – प्रोत्साहन देणे.

चाहूल लागणे – माहीत होणे.

चाड असणे – जाणीव असणे.

चाड न वाटणे – जाणीव नसणे.

चांदी उडणे – त्रेघा उडणे.

चालना मिळणे – गती मिळणे.

चाळा लावणे – नाद लावणे.

चारी मुंड्या चीत होणे – संपूर्ण पराभव होणे.

चार हात दूर असणे – एकाद्या गोष्टीपासून हेतू पुरस्सर दूर
राहणे.

चिंता लागणे – काळजी वाटणे.

चिंतातूर होणे – अतिशय काळजी वाटणे.

चिरडून टाकणे – नाश करणे.

चित्त खेचून घेणे – मन आकर्षित करणे.

चित्रा सारखे स्तब्ध असणे – फार शांत असणे.

चित्त विचलित होणे – काय करावे ते न सुचणे.

चिरी मिरी घेणे – बक्षीस घेणे.

चिंताक्रांत बनणे – आत्यंतिक काळजी वाटणे.

चिमणीसारखे तोंड करणे – एवढेसे तोंड करणे.

चिटपाखरू नसणे – पूर्ण शांतता असणे.

चीज करणे – सार्थक करणे.

चीतपट मारणे – पूर्ण पराभव करणे.

चुटपुट लागणे – मनास टोचणी लागणे, हुरहुर लागणे.

चुकल्या चुकल्यासारखे होणे – अस्वस्थता प्राप्त होणे.

चुणूक दाखविणे – झलक दाखविणे.

चुलीतून निघून वैलात पडणे – आगीतून निघून फोफाट्यात
पडणे, लहान संकाटातून मोठ्या
संकटात सापडणे.

चूल पेटणे – स्वयंपाक केला जाणे.

चूल खोळंबणे – उपवास पडणे.

चूर होणे – गढूत जाणे, बुडून जाणे.

चेव चढणे – जोर चढणे.

चेहरा उजळणे – संकट टळल्यामुळे आनंदित होणे.

चेहरा आंबट करणे – नाराजी दर्शविणे.

चेहरा खुलणे – अतिशय आनंदित होणे.

चेहरा पालटणे – रंगरुप बदलणे.

चेहरा काळवंडणे – चिंतेने मन खिन्न होणे.

चेह-यावर चिंतेची काळजी पसरणे – काळजीने भरून जाणे.

चैन न पडणे – अस्वस्थ होणे.

चोहोंचा आकडा घालणे – प्रशस्तपणे मांडी घालून बसणे.

चोख बजावणे – अगदी बरोबर पार पाडणे.

चोरावर मोर होणे – वाईट गोष्टीच्या बाबतीत एखाद्यावर वरकडी
करणे.

चोराला सोडून संन्याशाला सुळी देणे – ख-या अपराध्यास सोडून
निरपराधी व्यक्तीस शिक्षा करणे.

चौगडे अडणे – जयजयकार अथवा प्रशंसा होणे.

चौदावे रत्न दाखविणे – शिक्षा करणे, खूप मार देणे.

चौखुर उधळणे – स्वैर सुटणे.

छ

छक्के पंजे करणे – हात चलाखीने फसविणे.

छतीसाचा आकडा असणे – मतभेद असणे.

छाती आनंदाने फुलणे – खूप आनंद होऊन अभिमान वाटणे.

छाती करणे – धैर्य दाखविणे.

छाती धडधडणे – खूप भीती वाटणे.

छात्र हरवणे – पोरके होणे.

छाती दडपणे – भीती वाटणे.

छाती न होणे – धीर न होणे, न धजणे, हिंमत न होणे.

छाती दाखवत बसणे – भीती न बाळगता बसणे.

छाती फुगणे – अभिमान वाटणे.

छातीला हात लावून सांगणे – खात्रीपूर्वक सांगणे.

छातीचा कोट करणे – प्राणपणाने संकटाशी मुकाबला करणे.