7th Science Question Answers 4.Acid,Alkali |4.आम्ल,अल्कली आणि क्षार

इयत्ता – सातवी

विषय – विज्ञान 

माध्यम – मराठी 

भाग – 1

स्वाध्याय 

4. आम्ल, अल्कली आणि क्षार

पाठ्यपुस्तकातील स्वाध्याय

1.आम्ल आणि अल्कलीतील फरक

उत्तर: आम्ल आणि अल्कलीतील फरक

2. अनेक घरगुती उत्पादने, जसे की खिडकी स्वच्छके इत्यादीमध्ये अमोनिया दिसून येतो. हे तांबडा लिटमस निळा बनविते. तर याचे गुणधर्म काय आहेत?

उत्तर: अमोनियायुक्त घरगुती उत्पादने तांबडा लिटमस निळा करतात. यावरून असे समजते की अमोनियाचे गुणधर्म हे अल्कधर्मी आहेत.

3. ज्यापासून लिटमस द्रावण मिळते त्या स्रोतांची नावे सांगा. त्याच्या द्रावणाचे उपयोग काय?

उत्तर: लिटमस हे सर्वात जास्त वापरले जाणारे एक नैसर्गिक दर्शक आहे. लिटमस द्रावण दगडफुलापासून (लायकेन) मिळते.

लिटमस द्रावणाचा उपयोग करून तयार केलेला लिटमस पेपर कोणताही पदार्थ आम्लधर्मी, अल्कधर्मी किंवा उदासीन आहे हे तपासण्यासाठी वापरला जातो.

4. उर्ध्वपातीत पाणी आम्लधर्मी / अल्कधर्मी / उदासीन असते का? तुम्ही याची खात्री कशी कराल?

उत्तर: उर्ध्वपातीत पाणी आम्लधर्मी, अल्कधर्मी किंवा उदासीन आहे हे तपासण्यासाठी आपण निळा आणि लाल लिटमस पेपर वापरू शकतो. उर्ध्वपातीत पाण्यात निळा लिटमस पेपर निळाच राहतो आणि लाल लिटमस पेपर लालच राहतो. याचा अर्थ उर्ध्वपातीत पाणी हे उदासीन असते.

5. उदासिनीकरणाची प्रक्रिया एक उदाहरण देऊन स्पष्ट करा.

उत्तर: आम्ल आणि अल्कली यांच्यात रासायनिक अभिक्रिया होऊन क्षार (मीठ) आणि पाणी तयार होते, या प्रक्रियेला उदासिनीकरण म्हणतात. या अभिक्रियेत उष्णता बाहेर पडते.

आम्ल + अल्कली → क्षार + पाणी (उष्णता बाहेर पडते)

उदाहरणार्थ:

HCl (हायड्रोक्लोरिक आम्ल) + NaOH (सोडियम हायड्रॉक्साइड)→NaCl (सोडियम क्लोराईड) + H2​O (पाणी)

7. दोरजीच्या रेस्टॉरंटमध्ये शीतपेयांच्या काही बाटल्या आहेत. पण त्याच्यावर कोणतेही लेबल नाही. ग्राहकांच्या मागणीनुसार पेय द्यावयाचे आहे. एका ग्राहकाला आम्लधर्मी पेय पाहिजे, दुसऱ्याला अल्कधर्मी आणि तिसऱ्याला उदासीन पेय पाहिजे तर दोरजी कसे निर्णय घेईल की कुठली बॉटल कुठल्या ग्राहकांना द्यावयाची आहे?

उत्तर: दोरजीला शीतपेये आम्लधर्मी, अल्कधर्मी किंवा उदासीन आहेत हे ओळखण्यासाठी लिटमस पेपर चाचणी करावी लागेल.

• ज्या शीतपेयात निळा लिटमस पेपर लाल होईल, ते आम्लधर्मी पेय असेल. हे पेय आम्लधर्मी पेयाची मागणी करणाऱ्या ग्राहकाला द्यावे.
• ज्या शीतपेयात लाल लिटमस पेपर निळा होईल, ते अल्कधर्मी पेय असेल. हे पेय अल्कधर्मी पेयाची मागणी करणाऱ्या ग्राहकाला द्यावे.
• ज्या शीतपेयात लाल आणि निळा हे दोन्ही लिटमस पेपर रंग बदलणार नाहीत, ते उदासीन पेय असेल. हे पेय उदासीन पेयाची मागणी करणाऱ्या ग्राहकाला द्यावे.

8. कारणे सांगा.

(a) जर तुम्ही पित्ताने पिडीत असाल तर तुम्ही प्रत्याम्लाची गोळी घेता.

उत्तर: जेव्हा एखादी व्यक्ती पित्ताने पीडित असते, तेव्हा तिच्या शरीरात जास्त आम्ल तयार होते. प्रत्याम्लाची गोळी घेतल्याने त्या आम्लासोबत रासायनिक अभिक्रिया होऊन त्याचे उदासिनीकरण होते. यामुळे पित्ताचा त्रास कमी होतो आणि आराम मिळतो.

(b) जेव्हा मुंगी चावते तेव्हा त्वचेवर कॅलॅमाइनचे द्रावण लावतात.

उत्तर: मुंगी चावल्यास त्वचेमध्ये फॉर्मिक आम्ल नावाचे आम्लीय द्रव सोडते, ज्यामुळे आग होते. कॅलॅमाइनचे द्रावण हे अल्कधर्मी असते. ते दंश केलेल्या ठिकाणी लावल्याने फॉर्मिक आम्लाचे उदासिनीकरण होते आणि त्वचेची आग शांत होते, म्हणून कॅलॅमाइनचे द्रावण वापरले जाते.

(c) कारखान्यातील टाकाऊ पदार्थ जलाशयांना मिसळण्यापूर्वी त्याला उदासीन केले जाते.

उत्तर: कारखान्यातील बहुतेक टाकाऊ पदार्थांमध्ये आम्लीय घटक असतात. जर हे पदार्थ थेट जलाशयांमध्ये सोडले, तर पाणी आम्लधर्मी होईल. यामुळे पाण्यातील मासे आणि इतर जलचर प्राणी मरू शकतात. तसेच असे पाणी मानवी आरोग्यासाठीही हानिकारक ठरते. म्हणून, पर्यावरणाचे आणि जलचरांचे संरक्षण करण्यासाठी कारखान्यातील टाकाऊ पदार्थ जलाशयांमध्ये सोडण्यापूर्वी त्यांना उदासीन करणे आवश्यक आहे.

9. तुम्हाला तीन द्रव दिलेले आहेत ज्यामध्ये एक हायड्रोक्लोरिक आम्ल आहे, दुसरे सोडियम हायड्रॉक्साईड आणि तिसरे साखरेचे द्रावण आहे. तुम्ही हळद सूचक म्हणून वापरून त्याची परीक्षा कशी कराल?

उत्तर: हळद सूचक म्हणून वापरून हे तीन द्रव ओळखण्यासाठी खालीलप्रमाणे चाचणी करता येईल:

• हायड्रोक्लोरिक आम्ल (HCl): जेव्हा हायड्रोक्लोरिक आम्ल हळदीवर टाकले जाते, तेव्हा हळदीच्या रंगात बदल होत नाही, ती पिवळीच राहते. (टीप: मूळ उत्तरात ‘निळा होतो’ असे दिले आहे, परंतु हळद आम्लासोबत पिवळीच राहते.)
• सोडियम हायड्रॉक्साईड (NaOH): जेव्हा सोडियम हायड्रॉक्साईड (जो अल्कली आहे) हळदीवर टाकले जाते, तेव्हा हळदीचा रंग लाल होतो.
• साखरेचे द्रावण: साखरेचे द्रावण हे उदासीन असल्याने, त्याचा हळदीच्या रंगावर कोणताही परिणाम होत नाही, हळद पिवळीच राहते.

या प्रकारे हळदीचा दर्शक म्हणून वापर करून दिलेल्या तीन द्रवांपैकी हायड्रोक्लोरिक आम्ल, सोडियम हायड्रॉक्साईड आणि साखरेचे द्रावण ओळखता येतात.

10. निळ्या लिटमस पेपरला एका द्रावणात बुडविले असता पेपर निळाच राहतो तर त्या द्रावणाचे गुणधर्म काय? स्पष्ट करा.

उत्तर: जर निळा लिटमस पेपर एखाद्या द्रावणात बुडविल्यानंतरही निळाच राहिला, तर याचा अर्थ असा होतो की ते द्रावण आम्लधर्मी नाही. आम्लधर्मी द्रावण निळ्या लिटमस पेपरला लाल करते.

ते द्रावण उदासीन आहे की अल्कधर्मी आहे हे निश्चित करण्यासाठी, त्या द्रावणात लाल लिटमस पेपर बुडवून पाहणे आवश्यक आहे. जर लाल लिटमस पेपर निळा झाला, तर द्रावण अल्कधर्मी आहे; आणि जर लाल लिटमस पेपर लालच राहिला, तर द्रावण उदासीन आहे.

11. खालील विधाने लक्षपूर्वक वाचा.

(a) आम्ल आणि अल्कली दोन्ही सर्व सूचकांच्या रंगामध्ये बदल करतात.

(b) जर एक सूचक आम्लासोबत रंग बदल करत असेल तर तो अल्कलीसोबत रंग बदल करत नाही.

(c) जर सूचक अल्कलीसोबत रंग बदल करत असेल तर तो आम्लासोबत रंग बदल करत नाही.

(d) आम्ल आणि अल्कलीमध्ये रंगबदल हे सूचकांच्या प्रकारावर अवलंबून असते.

वरील विधानांमध्ये कोणती विधाने बरोबर आहेत.

(i) सर्व चार

(ii) a आणि d

(iii) b आणि c

(iv) फक्त d

उत्तर: (iv) फक्त d