10.गती आणि अंतराचे मापन
सारांश –
●
एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाण्यासाठी दळणवळणाच्या विविध साधनाचा उपयोग केला जातो.
●
प्राचीन काळात लोक पायाची लांबी, वित, बोटाची रुंदी इत्यादींचा उपयोग म ापनाच्या एककाच्या रूपात करत होते. यामुळे
गोंधळ होत होते यामुळेच एक समान मापन प्रणाली विकसित करण्याची आवश्यकता निर्माण झाली.
●
आता आम्ही एककांची आंतरराष्ट्रीय एकक मापन पध्दती (SI Unit) चा उपयोग (करतो. या पध्दतीला सर्व जगाभरातून मान्यता मिळाली आहे.
●
SI
एककांमध्ये लांबीचे एकक मीटर आहे.
●
सरळ रेषेच्या दिशेने होण्याऱ्या गतीला सरळ रेषीय गती असे म्हणतात.
●
वर्तुळाकार गतीमध्ये एखादा वस्तूची गती या प्रकारे होते की त्या वस्तूच्या एका निश्चित
बिंदूपासूनचे अंतर समान राहते.
●
जी गती एका निश्चित वेळेच्या अंतराने पुन्हा पुन्हा होते त्या गतीला आवर्तीय गती असे
म्हणतात.
स्वाध्याय
1: हवा, पाणी आणि जमिनीवर
उपयोगात आणल्या जाणाऱ्या दळणवळणाच्या साधनांची प्रत्येकी दोन उदाहरणे लिहा.
उत्तर – हवा – विमान,
हेलिकॉप्टर
पाणी – जहाज,
नाव, होडी
जमीन – बस, रेल्वे, कार
प्रश्न 2: रिकाम्या जागा भरा.
i) एका मीटरमध्ये 100 cm असतात.
ii) पाच किलोमीटरमध्ये 5000 m असतात.
iii) झोपाळ्यावर बसलेल्या एका मुलाची आवर्तीय गती असते.
(iv) शिलाई मशीनच्या सुईची आवर्तीय गती असते.
v) सायकलच्या चाकाची वर्तुळाकार गती असते.
3: पाऊलाचा उपयोग लांबीच्या प्रमाणित
एककाच्या रूपात का केला जात नाही ?
उत्तर: कारण प्रामाणित एककाची लांबी सर्व वेळी समान
असावी लागते पाऊलाचा उपयोग लांबीच्या प्रमाणित एककाच्या रूपात केला जात नाही कारण प्रत्येक व्यक्तीच्या पावलाची लांबी समान असत
नाही.
4: खालील लांबीना त्यांच्या चढत्या
परिमाणामध्ये लिहा.
1 मीटर, 1 सेंटीमीटर, 1 किलोमीटर, 1 मिलीमीटर
उत्तर: 1 मिलीमीटर,
1 सेंटीमीटर, 1 मीटर, 1 किलोमीटर
5: एका व्यक्तीची उंची 1.65m
आहे. त्याची उंची cm आणि mm मध्ये व्यक्त करा.
उत्तर : 1m =
100cm
त्या व्यक्तीची उंची = 1.65m
= 1.65 × 100 = 165
cm
1m = 1000mm
त्या व्यक्तीची उंची = 1.65m
= 1.65 × 1000 = 1650mm
{ त्या
व्यक्तीची उंची = 1.65m = 165cm = 1650mm
6: राधाचे घर आणि तिच्या शाळेमधील
अंतर 3250cm आहे. हे अंतर किलोमीटरमध्ये व्यक्त करा.
उत्तर :
7: एका स्वेटर विणणाऱ्याच्या सुईची
लांबी मोजताना मोजपट्टीवरील जर एका टोकाकडील नोंद 3.0 cm व दुसऱ्या
टोकाकडील नोंद 33.1cm आहे तर सुईची लांबी किती?
उत्तर – सुईची लांबी = मोजपट्टीवरील दुसऱ्या टोकाकडील नोंद
– मोजपट्टीवरील पहिल्या टोकाकडील नोंद
= 33.1 – 3.0 30.1 cm
= सुईची लांबी 30.1
cm
8: एका सायकलची गती आणि छताच्या पंख्याच्या गतीतील समानता आणि असमानता लिहा.
उत्तर :
समानता – सायकलचे चाक (चाके) आणि छताचा पंखा या दोघांनाही
वर्तुळाकार गती असते व दोघेही एका निश्चित अक्षाभोवती फिरतात.
असमानता – सायकलची चाके वर्तुळाकार गतीने फिरत
असतात आणि रेषीय गतीत एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जातात.मात्र छताच्या पंख्याला फक्त
वर्तुळाकार गती असते.तो एका एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाऊ शकत नाही.
9: तुम्ही अंतर मापनासाठी एका लवचिक
रबरासारख्या वस्तुपासून बनलेली मोजफितीचा वापर का करत नाही? जर
तुम्ही एका अंतराचे मापन करताना लवचिक अशा मोजफितीचा वापर केला तर तुम्हाला तुमचे माप
दुसऱ्यांना सांगताना ज्या समस्या येतात त्यातील काही समस्या लिहा.
उत्तर –
9: आवर्तीय गतीची दोन उदाहरणे लिहा.
उत्तर: आवर्तीय गतीची उदाहरणे :
1) घड्याळाच्या
लंबकाची गती
2) झोक्याची
गती
तुम्ही अंतर मापनासाठी एका लवचिक रबरासारख्या वस्तुपासून बनलेली मोजफितीचा वापर का करत नाही? जर तुम्ही एका अंतराचे मापन करताना लवचिक अशा मोजफितीचा वापर केला तर तुम्हाला तुमचे माप दुसऱ्यांना सांगताना ज्या समस्या येतात त्यातील काही समस्या लिहा.